Le Petit Prince
Antoine de Saint Exupéry
A LÉON WERTH
Je demande pardon aux enfants d’avoir dédié ce livre à une grande personne. J’ai une excuse sérieuse: cette grande personne est le meilleur ami que j’ai au monde. J’ai une autre excuse: cette grande personne peut tout comprendre, même les livres pour enfants. J’ai une troisième excuse: cette grande personne habite la France où elle a faim et froid. Elle a bien besoin d’être consolée. Si toutes ces excuses ne suffisent pas, je veux bien dédier ce livre à l’enfant qu’a été autrefois cette grande personne. Toutes les grandes personnes ont d’abord été des enfants. (Mais peu d’entre elles s’en souviennent.) Je corrige donc ma dédicace:
A LÉON WERTH
QUAND IL ÉTAIT PETIT GARÇON
Antoine de Saint Exupéry (1900-1944)
CHAPITRE II
J'ai ainsi vécu seul, sans personne avec qui parler véritablement, jusqu'à une panne dans le désert du Sahara, il y a six ans. Quelque chose s'était cassé dans mon moteur. Et comme je n'avais avec moi ni mécanicien, ni passagers, je me préparai à essayer de réussir, tout seul, une réparation difficile. C'était pour moi une question de vie ou de mort. J'avais à peine de l'eau à boire pour huit jours.
Le premier soir je me suis donc endormi sur le sable à mille milles de toute terre habitée. J'étais bien plus isolé qu'un naufragé sur un radeau au milieu de l'océan. Alors vous imaginez ma surprise, au lever du jour, quand une drôle de petite voix m'a réveillé. Elle disait:
- S'il vous plaît... dessine-moi un mouton !
- Hein!
- Dessine-moi un mouton...
J'ai sauté sur mes pieds comme si j'avais été frappé par la foudre. J'ai bien frotté mes yeux. J'ai bien regardé. Et j'ai vu un petit bonhomme tout à fait extraordinaire qui me considérait gravement. Voilà le meilleur portrait que, plus tard, j'ai réussi à faire de lui. Mais mon dessin, bien sûr, est beaucoup moins ravissant que le modèle. Ce n'est pas ma faute. J'avais été découragé dans ma carrière de peintre par les grandes personnes, à l'âge de six ans, et je n'avais rien appris à dessiner, sauf les boas fermés et les boas ouverts.
Je regardai donc cette apparition avec des yeux tout ronds d'étonnement. N'oubliez pas que je me trouvais à mille milles de toute région habitée. Or mon petit bonhomme ne me semblait ni égaré, ni mort de fatigue, ni mort de faim, ni mort de soif, ni mort de peur. Il n'avait en rien l'apparence d'un enfant perdu au milieu du désert, à mille milles de toute région habitée. Quand je réussis enfin à parler, je lui dis:
- Mais... qu'est-ce que tu fais là ?
Et il me répéta alors, tout doucement, comme une chose très sérieuse:
- S'il vous plaît... dessine-moi un mouton...
Quand le mystère est trop impressionnant, on n'ose pas désobéir. Aussi absurde que cela me semblât à mille milles de tous les endroits habités et en danger de mort, je sortis de ma poche une feuille de papier et un stylographe. Mais je me rappelai alors que j'avais surtout étudié la géographie, l'histoire, le calcul et la grammaire et je dis au petit bonhomme (avec un peu de mauvaise humeur) que je ne savais pas dessiner. Il me répondit:
- Ça ne fait rien. Dessine-moi un mouton.
Comme je n'avais jamais dessiné un mouton je refis, pour lui, l'un des deux seuls dessins dont j'étais capable. Celui du boa fermé. Et je fus stupéfait d'entendre le petit bonhomme me répondre:
- Non! Non! Je ne veux pas d'un éléphant dans un boa. Un boa c'est très dangereux, et un éléphant c'est très encombrant. Chez moi c'est tout petit. J'ai besoin d'un mouton. Dessine-moi un mouton.
Alors j'ai dessiné.
Il regarda attentivement, puis:
- Non! Celui-là est déjà très malade. Fais-en un autre.
Je dessinai:
Mon ami sourit gentiment, avec indulgence:
- Tu vois bien... ce n'est pas un mouton, c'est un bélier. Il a des cornes...
Je refis donc encore mon dessin:
Mais il fut refusé, comme les précédents:
- Celui-là est trop vieux. Je veux un mouton qui vive longtemps.
Alors, faute de patience, comme j'avais hâte de commencer le démontage de mon moteur, je griffonnai ce dessin-ci.
Et je lançai:
- Ça c'est la caisse. Le mouton que tu veux est dedans.
Mais je fus bien surpris de voir s'illuminer le visage de mon jeune juge:
- C'est tout à fait comme ça que je le voulais ! Crois-tu qu'il faille beaucoup d'herbe à ce mouton ?
- Pourquoi ?
- Parce que chez moi c'est tout petit...
- Ça suffira sûrement. Je t'ai donné un tout petit mouton.
Il pencha la tête vers le dessin:
- Pas si petit que ça... Tiens ! Il s'est endormi...
Et c'est ainsi que je fis la connaissance du petit prince.
CHAPITRE III
Il me fallut longtemps pour comprendre d'où il venait. Le petit prince, qui me posait beaucoup de questions, ne semblait jamais entendre les miennes. Ce sont des mots prononcés par hasard qui, peu à peu, m'ont tout révélé. Ainsi, quand il aperçut pour la première fois mon avion (je ne dessinerai pas mon avion, c'est un dessin beaucoup trop compliqué pour moi) il me demanda:
- Qu'est ce que c'est que cette chose-là ?
- Ce n'est pas une chose. Ça vole. C'est un avion. C'est mon avion.
Et j'étais fier de lui apprendre que je volais. Alors il s'écria:
- Comment! tu es tombé du ciel !
- Oui, fis-je modestement.
- Ah! ça c'est drôle...
Et le petit prince eut un très joli éclat de rire qui m'irrita beaucoup. Je désire que l'on prenne mes malheurs au sérieux. Puis il ajouta:
- Alors, toi aussi tu viens du ciel ! De quelle planète es-tu ?
J'entrevis aussitôt une lueur, dans le mystère de sa présence, et j'interrogeai brusquement:
- Tu viens donc d'une autre planète ?
Mais il ne me répondit pas. Il hochait la tête doucement tout en regardant mon avion:
- C'est vrai que, là-dessus, tu ne peux pas venir de bien loin...
Et il s'enfonça dans une rêverie qui dura longtemps. Puis, sortant mon mouton de sa poche, il se plongea dans la contemplation de son trésor.
Vous imaginez combien j'avais pu être intrigué par cette demi-confidence sur "les autres planètes". Je m'efforçai donc d'en savoir plus long:
- D'où viens-tu mon petit bonhomme ? Où est-ce "chez toi" ? Où veux-tu emporter mon mouton ?
Il me répondit après un silence méditatif:
- Ce qui est bien, avec la caisse que tu m'as donnée, c'est que, la nuit, ça lui servira de maison.
- Bien sûr. Et si tu es gentil, je te donnerai aussi une corde pour l'attacher pendant le jour. Et un piquet.
La proposition parut choquer le petit prince:
- L'attacher ? Quelle drôle d'idée !
- Mais si tu ne l'attaches pas, il ira n'importe où, et il se perdra...
Et mon ami eut un nouvel éclat de rire:
- Mais où veux-tu qu'il aille !
- N'importe où. Droit devant lui...
Alors le petit prince remarqua gravement:
- Ça ne fait rien, c'est tellement petit, chez moi !
Et, avec un peu de mélancolie, peut-être, il ajouta:
- Droit devant soi on ne peut pas aller bien loin...
CHAPITRE IV
J'avais ainsi appris une seconde chose très importante: C'est que sa planète d'origine était à peine plus grande qu'une maison !
Ça ne pouvait pas m'étonner beaucoup. Je savais bien qu'en dehors des grosses planètes comme la Terre, Jupiter, Mars, Vénus, auxquelles on a donné des noms, il y en a des centaines d'autres qui sont quelque-fois si petites qu'on a beaucoup de mal à les apercevoir au télescope. Quand un astronome découvre l'une d'elles, il lui donne pour nom un numéro. Il l'appelle par exemple: "l'astéroïde 3251."
J'ai de sérieuses raisons de croire que la planète d'où venait le petit prince est l'astéroïde B 612. Cet astéroïde n'a été aperçu qu'une fois au télescope, en 1909, par un astronome turc.
Il avait fait alors une grande démonstration de sa découverte à un Congrès International d'Astronomie. Mais personne ne l'avait cru à cause de son costume. Les grandes personnes sont comme ça.
Heureusement pour la réputation de l'astéroïde B 612 un dictateur turc imposa à son peuple, sous peine de mort, de s'habiller à l'Européenne. L'astronome refit sa démonstration en 1920, dans un habit très élégant. Et cette fois-ci tout le monde fut de son avis.
Si je vous ai raconté ces détails sur l'astéroïde B 612 et si je vous ai confié son numéro, c'est à cause des grandes personnes. Les grandes personnes aiment les chiffres. Quand vous leur parlez d'un nouvel ami, elles ne vous questionnent jamais sur l'essentiel. Elles ne vous disent jamais: "Quel est le son de sa voix ? Quels sont les jeux qu'il préfère ? Est-ce qu'il collectionne les papillons ?" Elles vous demandent: "Quel âge a-t-il ? Combien a-t-il de frères ? Combien pèse-t-il ? Combien gagne son père ?" Alors seulement elles croient le connaître. Si vous dites aux grandes personnes: "J'ai vu une belle maison en briques roses, avec des géraniums aux fenêtres et des colombes sur le toit..." elles ne parviennent pas à s'imaginer cette maison. Il faut leur dire: "J'ai vu une maison de cent mille francs." Alors elles s'écrient: "Comme c'est joli !"
Ainsi, si vous leur dites: "La preuve que le petit prince a existé c'est qu'il était ravissant, qu'il riait, et qu'il voulait un mouton. Quand on veut un mouton, c'est la preuve qu'on existe" elles hausseront les épaules et vous traiteront d'enfant ! Mais si vous leur dites: "La planète d'où il venait est l'astéroïde B 612" alors elles seront convaincues, et elles vous laisseront tranquille avec leurs questions. Elles sont comme ça. Il ne faut pas leur en vouloir. Les enfants doivent être très indulgents envers les grandes personnes.
Mais, bien sûr, nous qui comprenons la vie, nous nous moquons bien des numéros ! J'aurais aimé commencer cette histoire à la façon des contes de fées. J'aurais aimé dire:
"Il était une fois un petit prince qui habitait une planète à peine plus grande que lui, et qui avait besoin d'un ami..." Pour ceux qui comprennent la vie, ça aurait eu l'air beaucoup plus vrai.
Car je n'aime pas qu'on lise mon livre à la légère. J'éprouve tant de chagrin à raconter ces souvenirs. Il y a six ans déjà que mon ami s'en est allé avec son mouton. Si j'essaie ici de le décrire, c'est afin de ne pas l'oublier. C'est triste d'oublier un ami. Tout le monde n'a pas eu un ami. Et je puis devenir comme les grandes personnes qui ne s'intéressent plus qu'aux chiffres. C'est donc pour ça encore que j'ai acheté une boîte de couleurs et des crayons. C'est dur de se remettre au dessin, à mon âge, quand on n'a jamais fait d'autres tentatives que celle d'un boa fermé et celle d'un boa ouvert, à l'âge de six ans ! J'essaierai, bien sûr, de faire des portraits le plus ressemblants possible. Mais je ne suis pas tout à fait certain de réussir. Un dessin va, et l'autre ne ressemble plus. Je me trompe un peu aussi sur la taille. Ici le petit prince est trop grand. Là il est trop petit. J'hésite aussi sur la couleur de son costume. Alors je tâtonne comme ci et comme ça, tant bien que mal. Je me tromperai enfin sur certains détails plus importants. Mais ça, il faudra me le pardonner. Mon ami ne donnait jamais d'explications. Il me croyait peut-être semblable à lui. Mais moi, malheureusement, je ne sais pas voir les moutons à travers les caisses. Je suis peut-être un peu comme les grandes personnes. J'ai dû vieillir.
CHAPITRE V
Chaque jour j'apprenais quelque chose sur la planète, sur le départ, sur le voyage. Ça venait tout doucement, au hasard des réflexions. C'est ainsi que, le troisième jour, je connus le drame des baobabs.
Cette fois-ci encore ce fut grâce au mouton, car brusquement le petit prince m'interrogea, comme pris d'un doute grave:
- C'est bien vrai, n'est-ce pas, que les moutons mangent les arbustes ?
- Oui. C'est vrai.
- Ah! Je suis content.
Je ne compris pas pourquoi il était si important que les moutons mangeassent les arbustes. Mais le petit prince ajouta:
- Par conséquent ils mangent aussi les baobabs ?
Je fis remarquer au petit prince que les baobabs ne sont pas des arbustes, mais des arbres grand comme des églises et que, si même il emportait avec lui tout un troupeau d'éléphants, ce troupeau ne viendrait pas à bout d'un seul baobab.
L'idée du troupeau d'éléphants fit rire le petit prince:
- Il faudrait les mettre les uns sur les autres...
Mais il remarqua avec sagesse:
- Les baobabs, avant de grandir, ça commence par être petit.
- C'est exact ! Mais pourquoi veux-tu que tes moutons mangent les petits baobabs ?
Il me répondit: "Ben! Voyons!" comme s'il s'agissait là d'une évidence. Et il me fallut un grand effort d'intelligence pour comprendre à moi seul ce problème.
Et en effet, sur la planète du petit prince, il y avait comme sur toutes les planètes, de bonnes herbes et de mauvaises herbes. Par conséquent de bonnes graines de bonnes herbes et de mauvaises graines de mauvaises herbes. Mais les graines sont invisibles. Elles dorment dans le secret de la terre jusqu'à ce qu'il prenne fantaisie à l'une d'elles de se réveiller. Alors elle s'étire, et pousse d'abord timidement vers le soleil une ravissante petite brindille inoffensive. S'il s'agît d'une brindille de radis ou de rosier, on peut la laisser pousser comme elle veut. Mais s'il s'agit d'une mauvaise plante, il faut arracher la plante aussitôt, dès qu'on a su la reconnaître. Or il y avait des graines terribles sur la planète du petit prince... c'étaient les graines de baobabs. Le sol de la planète en était infesté. Or un baobab, si l'on s'y prend trop tard, on ne peut jamais plus s'en débarrasser. Il encombre toute la planète. Il la perfore de ses racines. Et si la planète est trop petite, et si les baobabs sont trop nombreux, ils la font éclater.
"C'est une question de discipline, me disait plus tard le petit prince. Quand on a terminé sa toilette du matin, il faut faire soigneusement la toilette de la planète. Il faut s'astreindre régulièrement à arracher les baobabs dès qu'on les distingue d'avec les rosiers auxquels ils ressemblent beaucoup quand ils sont très jeunes. C'est un travail très ennuyeux, mais très facile."
Et un jour il me conseilla de m'appliquer à réussir un beau dessin, pour bien faire entrer ça dans la tête des enfants de chez moi. "S'ils voyagent un jour, me disait-il, ça pourra leur servir. Il est quelquefois sans inconvénient de remettre à plus tard son travail. Mais, s'il s'agit des baobabs, c'est toujours une catastrophe. J'ai connu une planète, habitée par un paresseux. Il avait négligé trois arbustes..."
Et, sur les indications du petit prince, j'ai dessiné cette planète-là. Je n'aime guère prendre le ton d'un moraliste. Mais le danger des baobabs est si peu connu, et les risques courus par celui qui s'égarerait dans un astéroïde sont si considérables, que, pour une fois, je fais exception à ma réserve. Je dis: "Enfants! Faites attention aux baobabs !" C'est pour avertir mes amis d'un danger qu'ils frôlaient depuis longtemps, comme moi-même, sans le connaître, que j'ai tant travaillé ce dessin-là. La leçon que je donnais en valait la peine. Vous vous demanderez peut-être: Pourquoi n'y a-t-il pas, dans ce livre, d'autres dessins aussi grandioses que le dessin des baobabs ? La réponse est bien simple: J'ai essayé mais je n'ai pas pu réussir. Quand j'ai dessiné les baobabs j'ai été animé par le sentiment de l'urgence.
CHAPITRE VI
Ah! petit prince, j'ai compris, peu à peu, ainsi, ta petite vie mélancolique. Tu n'avais eu longtemps pour distraction que la douceur des couchers de soleil. J'ai appris ce détail nouveau, le quatrième jour au matin, quand tu m'as dit:
- J'aime bien les couchers de soleil. Allons voir un coucher de soleil...
- Mais il faut attendre...
- Attendre quoi ?
- Attendre que le soleil se couche.
Tu as eu l'air très surpris d'abord, et puis tu as ri de toi-même. Et tu m'as dit:
- Je me crois toujours chez moi !
En effet. Quand il est midi aux États-Unis, le soleil, tout le monde le sait, se couche sur la France. Il suffirait de pouvoir aller en France en une minute pour assister au coucher de soleil. Malheureusement la France est bien trop éloignée. Mais, sur ta si petite planète, il te suffisait de tirer ta chaise de quelques pas. Et tu regardais le crépuscule chaque fois que tu le désirais...
- Un jour, j'ai vu le soleil se coucher quarante-trois fois !
Et un peu plus tard tu ajoutais:
- Tu sais... quand on est tellement triste on aime les couchers de soleil...
- Le jour des quarante-trois fois tu étais donc tellement triste ? Mais le petit prince ne répondit pas.
CHAPITRE VII
Le cinquième jour, toujours grâce au mouton, ce secret de la vie du petit prince me fut révélé. Il me demanda avec brusquerie, sans préambule, comme le fruit d'un problème longtemps médité en silence:
- Un mouton, s'il mange les arbustes, il mange aussi les fleurs ?
- Un mouton mange tout ce qu'il rencontre.
- Même les fleurs qui ont des épines ?
- Oui. Même les fleurs qui ont des épines.
- Alors les épines, à quoi servent-elles ?
Je ne le savais pas. J'étais alors très occupé à essayer de dévisser un boulon trop serré de mon moteur. J'étais très soucieux car ma panne commençait de m'apparaître comme très grave, et l'eau à boire qui s'épuisait me faisait craindre le pire.
- Les épines, à quoi servent-elles ?
Le petit prince ne renonçait jamais à une question, une fois qu'il l'avait posée. J'étais irrité par mon boulon et je répondis n'importe quoi:
- Les épines, ça ne sert à rien, c'est de la pure méchanceté de la part des fleurs !
- Oh!
Mais après un silence il me lança, avec une sorte de rancune:
- Je ne te crois pas ! Les fleurs sont faibles. Elles sont naïves. Elles se rassurent comme elles peuvent. Elles se croient terribles avec leurs épines...
Je ne répondis rien. A cet instant-là je me disais: "Si ce boulon résiste encore, je le ferai sauter d'un coup de marteau." Le petit prince dérangea de nouveau mes réflexions:
- Et tu crois, toi, que les fleurs...
- Mais non ! Mais non ! Je ne crois rien ! J'ai répondu n'importe quoi. Je m'occupe, moi, de choses sérieuses !
Il me regarda stupéfiait.
- De choses sérieuses !
Il me voyait, mon marteau à la main, et les doigts noirs de cambouis, penché sur un objet qui lui semblait très laid.
- Tu parles comme les grandes personnes !
Ça me fit un peu honte. Mais, impitoyable, il ajouta:
- Tu confonds tout... tu mélanges tout !
Il était vraiment très irrité. Il secouait au vent des cheveux tout dorés:
- Je connais une planète où il y a un Monsieur cramoisi. Il n'a jamais respiré une fleur. Il n'a jamais regardé une étoile. Il n'a jamais aimé personne. Il n'a jamais rien fait d'autre que des additions. Et toute la journée il répète comme toi: "Je suis un homme sérieux ! Je suis un homme sérieux !" et ça le fait gonfler d'orgueil. Mais ce n'est pas un homme, c'est un champignon !
- Un quoi ?
- Un champignon !
Le petit prince était maintenant tout pâle de colère.
- Il y a des millions d'années que les fleurs fabriquent des épines. Il y a des millions d'années que les moutons mangent quand même les fleurs. Et ce n'est pas sérieux de chercher à comprendre pourquoi elles se donnent tant de mal pour se fabriquer des épines qui ne servent jamais à rien ? Ce n'est pas important la guerre des moutons et des fleurs ? Ce n'est pas plus sérieux et plus important que les additions d'un gros Monsieur rouge ? Et si je connais, moi, une fleur unique au monde, qui n'existe nulle part, sauf dans ma planète, et qu'un petit mouton peut anéantir d'un seul coup, comme ça, un matin, sans se rendre compte de ce qu'il fait, ce n'est pas important ça !
Il rougit, puis reprit:
- Si quelqu'un aime une fleur qui n'existe qu'à un exemplaire dans les millions et les millions d'étoiles, ça suffit pour qu'il soit heureux quand il les regarde. Il se dit: "Ma fleur est là quelque part..." Mais si le mouton mange la fleur, c'est pour lui comme si, brusquement, toutes les étoiles s'éteignaient ! Et ce n'est pas important ça !
Il ne put rien dire de plus. Il éclata brusquement en sanglots. La nuit était tombée. J'avais lâché mes outils. Je me moquais bien de mon marteau, de mon boulon, de la soif et de la mort. Il y avait, sur une étoile, une planète, la mienne, la Terre, un petit prince à consoler ! Je le pris dans les bras. Je le berçai. Je lui disais: "La fleur que tu aimes n'est pas en danger... Je lui dessinerai une muselière, à ton mouton... Je te dessinerai une armure pour ta fleur... Je..." Je ne savais pas trop quoi dire. Je me sentais très maladroit. Je ne savais comment l'atteindre, où le rejoindre... C'est tellement mystérieux, le pays des larmes.
CHAPITRE VIII
J'appris bien vite à mieux connaître cette fleur. Il y avait toujours eu, sur la planète du petit prince, des fleurs très simples, ornées d'un seul rang de pétales, et qui ne tenaient point de place, et qui ne dérangeaient personne. Elles apparaissaient un matin dans l'herbe, et puis elles s'éteignaient le soir. Mais celle-là avait germé un jour, d'une graine apportée d'on ne sait où, et le petit prince avait surveillé de très près cette brindille qui ne ressemblait pas aux autres brindilles. Ça pouvait être un nouveau genre de baobab. Mais l'arbuste cessa vite de croître, et commença de préparer une fleur. Le petit prince, qui assistait à l'installation d'un bouton énorme, sentait bien qu'il en sortirait une apparition miraculeuse, mais la fleur n'en finissait pas de se préparer à être belle, à l'abri de sa chambre verte. Elle choisissait avec soin ses couleurs. Elle s'habillait lentement, elle ajustait un à un ses pétales. Elle ne voulait pas sortir toute fripée comme les coquelicots. Elle ne voulait apparaître que dans le plein rayonnement de sa beauté. Eh! oui. Elle était très coquette ! Sa toilette mystérieuse avait donc duré des jours et des jours. Et puis voici qu'un matin, justement à l'heure du lever du soleil, elle s'était montrée.
Et elle, qui avait travaillé avec tant de précision, dit en bâillant:
- Ah! Je me réveille à peine... Je vous demande pardon... Je suis encore toute décoiffée...
Le petit prince, alors, ne put contenir son admiration:
- Que vous êtes belle !
- N'est-ce pas, répondit doucement la fleur. Et je suis née en même temps que le soleil...
Le petit prince devina bien qu'elle n'était pas trop modeste, mais elle était si émouvante !
- C'est l'heure, je crois, du petit déjeuner, avait-elle bientôt ajouté, auriez-vous la bonté de penser à moi...
Et le petit prince, tout confus, ayant été chercher un arrosoir d'eau fraîche, avait servi la fleur.
Ainsi l'avait-elle bien vite tourmenté par sa vanité un peu ombrageuse. Un jour, par exemple, parlant de ses quatre épines, elle avait dit au petit prince:
- Ils peuvent venir, les tigres, avec leurs griffes !
- Il n'y a pas de tigres sur ma planète, avait objecté le petit prince, et puis les tigres ne mangent pas l'herbe.
- Je ne suis pas une herbe, avait doucement répondu la fleur.
- Pardonnez-moi...
- Je ne crains rien des tigres, mais j'ai horreur des courants d'air. Vous n'auriez pas un paravent ?
"Horreur des courants d'air... ce n'est pas de chance, pour une plante, avait remarqué le petit prince. Cette fleur est bien compliquée..."
- Le soir vous me mettrez sous globe. Il fait très froid chez vous. C'est mal installé. Là d'où je viens...
Mais elle s'était interrompue. Elle était venue sous forme de graine. Elle n'avait rien pu connaître des autres mondes. Humiliée de s'être laissé surprendre à préparer un mensonge aussi naïf, elle avait toussé deux ou trois fois, pour mettre le petit prince dans son tort:
- Ce paravent ?...
- J'allais le chercher mais vous me parliez !
Alors elle avait forcé sa toux pour lui infliger quand même des remords.
Ainsi le petit prince, malgré la bonne volonté de son amour, avait vite douté d'elle. Il avait pris au sérieux des mots sans importance, et était devenu très malheureux.
"J'aurais dû ne pas l'écouter, me confia-t-il un jour, il ne faut jamais écouter les fleurs. Il faut les regarder et les respirer. La mienne embaumait ma planète, mais je ne savais pas m'en réjouir. Cette histoire de griffes, qui m'avait tellement agacé, eût dû m'attendrir..."
Il me confia encore:
"Je n'ai alors rien su comprendre ! J'aurais dû la juger sur les actes et non sur les mots. Elle m'embaumait et m'éclairait. Je n'aurais jamais dû m'enfuir ! J'aurais dû deviner sa tendresse derrière ses pauvres ruses. Les fleurs sont si contradictoires ! Mais j'étais trop jeune pour savoir l'aimer."
CHAPITRE IX
Je crois qu'il profita, pour son évasion, d'une migration d'oiseaux sauvages. Au matin du départ il mit sa planète bien en ordre. Il ramona soigneusement ses volcans en activité. Il possédait deux volcans en activité. Et c'était bien commode pour faire chauffer le petit déjeuner du matin. Il possédait aussi un volcan éteint. Mais, comme il disait, "On ne sait jamais !" Il ramona donc également le volcan éteint. S'ils sont bien ramonés, les volcans brûlent doucement et régulièrement, sans éruptions. Les éruptions volcaniques sont comme des feux de cheminée. Évidemment sur notre terre nous sommes beaucoup trop petits pour ramoner nos volcans. C'est pourquoi ils nous causent des tas d'ennuis.
Le petit prince arracha aussi, avec un peu de mélancolie, les dernières pousses de baobabs. Il croyait ne jamais devoir revenir. Mais tous ces travaux familiers lui parurent, ce matin-là, extrêmement doux. Et, quand il arrosa une dernière fois la fleur, et se prépara à la mettre à l'abri sous son globe, il se découvrit l'envie de pleurer.
- Adieu, dit-il à la fleur.
Mais elle ne lui répondit pas.
- Adieu, répéta-t-il.
La fleur toussa. Mais ce n'était pas à cause de son rhume.
- J'ai été sotte, lui dit-elle enfin. Je te demande pardon. Tâche d'être heureux.
Il fut surpris par l'absence de reproches. Il restait là tout déconcerté, le globe en l'air. Il ne comprenait pas cette douceur calme.
- Mais oui, je t'aime, lui dit la fleur. Tu n'en as rien su, par ma faute. Cela n'a aucune importance. Mais tu as été aussi sot que moi. Tâche d'être heureux... Laisse ce globe tranquille. Je n'en veux plus.
- Mais le vent...
- Je ne suis pas si enrhumée que ça... L'air frais de la nuit me fera du bien. Je suis une fleur.
- Mais les bêtes...
- Il faut bien que je supporte deux ou trois chenilles si je veux connaître les papillons. Il paraît que c'est tellement beau. Sinon qui me rendra visite ? Tu seras loin, toi. Quant aux grosses bêtes, je ne crains rien. J'ai mes griffes.
Et elle montrait naïvement ses quatre épines. Puis elle ajouta:
- Ne traîne pas comme ça, c'est agaçant. Tu as décidé de partir. Va-t'en.
Car elle ne voulait pas qu'il la vît pleurer. C'était une fleur tellement orgueilleuse...
CHAPITRE X
Il se trouvait dans la région des astéroïdes 325, 326, 327, 328, 329 et 330. Il commença donc par les visiter pour y chercher une occupation et pour s'instruire.
La première était habitée par un roi. Le roi siégeait, habillé de pourpre et d'hermine, sur un trône très simple et cependant majestueux.
- Ah! Voilà un sujet, s'écria le roi quand il aperçut le petit prince.
Et le petit prince se demanda:
- Comment peut-il me reconnaître puisqu'il ne m'a encore jamais vu !
Il ne savait pas que, pour les rois, le monde est très simplifié. Tous les hommes sont des sujets.
- Approche-toi que je te voie mieux, lui dit le roi qui était tout fier d'être roi pour quelqu'un.
Le petit prince chercha des yeux où s'asseoir, mais la planète était toute encombrée par le magnifique manteau d'hermine. Il resta donc debout, et, comme il était fatigué, il bâilla.
- Il est contraire à l'étiquette de bâiller en présence d'un roi, lui dit le monarque. Je te l'interdis.
- Je ne peux pas m'en empêcher, répondit le petit prince tout confus. J'ai fait un long voyage et je n'ai pas dormi...
- Alors, lui dit le roi, je t'ordonne de bâiller. Je n'ai vu personne bâiller depuis des années. Les bâillements sont pour moi des curiosités. Allons! bâille encore. C'est un ordre.
- Ça m'intimide... je ne peux plus... fit le petit prince tout rougissant.
- Hum! Hum! répondit le roi. Alors je... je t'ordonne tantôt de bâiller et tantôt de...
Il bredouillait un peu et paraissait vexé.
Car le roi tenait essentiellement à ce que son autorité fût respectée. Il ne tolérait pas la désobéissance. C'était un monarque absolu. Mais, comme il était très bon, il donnait des ordres raisonnables.
"Si j'ordonnais, disait-il couramment, si j'ordonnais à un général de se changer en oiseau de mer, et si le général n'obéissait pas, ce ne serait pas la faute du général. Ce serait ma faute."
- Puis-je m'asseoir ? s'enquit timidement le petit prince.
- Je t'ordonne de t'asseoir, lui répondit le roi, qui ramena majestueusement un pan de son manteau d'hermine.
Mais le petit prince s'étonnait. La planète était minuscule. Sur quoi le roi pouvait-il bien régner ?
- Sire, lui dit-il... je vous demande pardon de vous interroger...
- Je t'ordonne de m'interroger, se hâta de dire le roi.
- Sire... sur quoi régnez-vous ?
- Sur tout, répondit le roi, avec une grande simplicité.
- Sur tout ?
Le roi d'un geste discret désigna sa planète, les autres planètes et les étoiles.
- Sur tout ça ? dit le petit prince.
- Sur tout ça... répondit le roi.
Car non seulement c'était un monarque absolu mais c'était un monarque universel.
- Et les étoiles vous obéissent ?
- Bien sûr, lui dit le roi. Elles obéissent aussitôt. Je ne tolère pas l'indiscipline.
Un tel pouvoir émerveilla le petit prince. S'il l'avait détenu lui-même, il aurait pu assister, non pas à quarante-quatre, mais à soixante-douze, ou même à cent, ou même à deux cents couchers de soleil dans la même journée, sans avoir jamais à tirer sa chaise ! Et comme il se sentait un peu triste à cause du souvenir de sa petite planète abandonnée, il s'enhardit à solliciter une grâce du roi:
- Je voudrais voir un coucher de soleil... Faites-moi plaisir... Ordonnez au soleil de se coucher...
- Si j'ordonnais à un général de voler d'une fleur à l'autre à la façon d'un papillon, ou d'écrire une tragédie, ou de se changer en oiseau de mer, et si le général n'exécutait pas l'ordre reçu, qui, de lui ou de moi, serait dans son tort ?
- Ce serait vous, dit fermement le petit prince.
- Exact. Il faut exiger de chacun ce que chacun peut donner, reprit le roi. L'autorité repose d'abord sur la raison. Si tu ordonnes à ton peuple d'aller se jeter à la mer, il fera la révolution. J'ai le droit d'exiger l'obéissance parce que mes ordres sont raisonnables.
- Alors mon coucher de soleil ? rappela le petit prince qui jamais n'oubliait une question une fois qu'il l'avait posée.
- Ton coucher de soleil, tu l'auras. Je l'exigerai. Mais j'attendrai, dans ma science du gouvernement, que les conditions soient favorables.
- Quand ça sera-t-il ? s'informa le petit prince.
- Hem! Hem! lui répondit le roi, qui consulta d'abord un gros calendrier, hem! hem! ce sera, vers... vers... ce sera ce soir vers sept heures quarante ! Et tu verras comme je suis bien obéi.
Le petit prince bâilla. Il regrettait son coucher de soleil manqué. Et puis il s'ennuyait déjà un peu:
- Je n'ai plus rien à faire ici, dit-il au roi. Je vais repartir !
- Ne pars pas, répondit le roi qui était si fier d'avoir un sujet. Ne pars pas, je te fais ministre !
- Ministre de quoi ?
- De... de la justice !
- Mais il n'y a personne à juger !
- On ne sait pas, lui dit le roi. Je n'ai pas fait encore le tour de mon royaume. Je suis très vieux, je n'ai pas de place pour un carrosse, et ça me fatigue de marcher.
- Oh! Mais j'ai déjà vu, dit le petit prince qui se pencha pour jeter encore un coup d'œil sur l'autre côté de la planète. Il n'y a personne là-bas non plus...
- Tu te jugeras donc toi-même, lui répondit le roi. C'est le plus difficile. Il est bien plus difficile de se juger soi-même que de juger autrui. Si tu réussis à bien te juger, c'est que tu es un véritable sage.
- Moi, dit le petit prince, je puis me juger moi-même n'importe où. Je n'ai pas besoin d'habiter ici.
- Hem! Hem! dit le roi, je crois bien que sur ma planète il y a quelque part un vieux rat. Je l'entends la nuit. Tu pourras juger ce vieux rat. Tu le condamneras à mort de temps en temps. Ainsi sa vie dépendra de ta justice. Mais tu le gracieras chaque fois pour l'économiser. Il n'y en a qu'un.
- Moi, répondit le petit prince, je n'aime pas condamner à mort, et je crois bien que je m'en vais.
- Non, dit le roi.
Mais le petit prince, ayant achevé ses préparatifs, ne voulut point peiner le vieux monarque:
- Si Votre Majesté désirait être obéie ponctuellement, elle pourrait me donner un ordre raisonnable. Elle pourrait m'ordonner, par exemple, de partir avant une minute. Il me semble que les conditions sont favorables...
Le roi n'ayant rien répondu, le petit prince hésita d'abord, puis, avec un soupir, prit le départ.
- Je te fais mon ambassadeur, se hâta alors de crier le roi.
Il avait un grand air d'autorité.
Les grandes personnes sont bien étranges, se dit le petit prince, en lui-même, durant son voyage.
CHAPITRE XI
La seconde planète était habitée par un vaniteux:
- Ah! Ah! Voilà la visite d'un admirateur ! s'écria de loin le vaniteux dès qu'il aperçut le petit prince.
Car, pour les vaniteux, les autres hommes sont des admirateurs.
- Bonjour, dit le petit prince. Vous avez un drôle de chapeau.
- C'est pour saluer, lui répondit le vaniteux. C'est pour saluer quand on m'acclame. Malheureusement il ne passe jamais personne par ici.
- Ah oui ? dit le petit prince qui ne comprit pas.
- Frappe tes mains l'une contre l'autre, conseilla donc le vaniteux.
Le petit prince frappa ses mains l'une contre l'autre. Le vaniteux salua modestement en soulevant son chapeau.
- Ça c'est plus amusant que la visite au roi, se dit en lui-même le petit prince. Et il recommença de frapper ses mains l'une contre l'autre. Le vaniteux recommença de saluer en soulevant son chapeau.
Après cinq minutes d'exercice le petit prince se fatigua de la monotonie du jeu:
- Et, pour que le chapeau tombe, demanda-t-il, que faut-il faire ?
Mais le vaniteux ne l'entendit pas. Les vaniteux n'entendent jamais que les louanges.
- Est-ce que tu m'admires vraiment beaucoup ? demanda-t-il au petit prince.
- Qu'est-ce que signifie admirer ?
- Admirer signifie reconnaître que je suis l'homme le plus beau, le mieux habillé, le plus riche et le plus intelligent de la planète.
- Mais tu es seul sur ta planète !
- Fais-moi ce plaisir. Admire-moi quand même !
- Je t'admire, dit le petit prince, en haussant un peu les épaules, mais en quoi cela peut-il bien t'intéresser ?
Et le petit prince s'en fut.
Les grandes personnes sont décidément bien bizarres, se dit-il simplement en lui-même durant son voyage.
CHAPITRE XII
La planète suivante était habitée par un buveur. Cette visite fut très courte, mais elle plongea le petit prince dans une grande mélancolie:
- Que fais-tu là ? dit-il au buveur, qu'il trouva installé en silence devant une collection de bouteilles vides et une collection de bouteilles pleines.
- Je bois, répondit le buveur, d'un air lugubre.
- Pourquoi bois-tu ? lui demanda le petit prince.
- Pour oublier, répondit le buveur.
- Pour oublier quoi ? s'enquit le petit prince qui déjà le plaignait.
- Pour oublier que j'ai honte, avoua le buveur en baissant la tête.
- Honte de quoi ? s'informa le petit prince qui désirait le secourir.
- Honte de boire ! acheva le buveur qui s'enferma définitivement dans le silence.
Et le petit prince s'en fut, perplexe.
Les grandes personnes sont décidément très très bizarres, se disait-il en lui-même durant le voyage.
CHAPITRE XIII
La quatrième planète était celle du businessman. Cet homme était si occupé qu'il ne leva même pas la tête à l'arrivée du petit prince.
- Bonjour, lui dit celui-ci. Votre cigarette est éteinte.
- Trois et deux font cinq. Cinq et sept douze. Douze et trois quinze. Bonjour. Quinze et sept vingt-deux. Vingt-deux et six vingt-huit. Pas le temps de la rallumer. Vingt-six et cinq trente et un. Ouf! Ça fait donc cinq cent un millions six cent vingt-deux mille sept cent trente et un.
- Cinq cents millions de quoi ?
- Hein? Tu es toujours là ? Cinq cent un millions de... je ne sais plus... J'ai tellement de travail ! Je suis sérieux, moi, je ne m'amuse pas à des balivernes ! Deux et cinq sept...
- Cinq cent un millions de quoi, répéta le petit prince qui jamais de sa vie, n'avait renoncé à une question, une fois qu'il l'avait posée.
Le businessman leva la tête:
- Depuis cinquante-quatre ans que j'habite cette planète-ci, je n'ai été dérangé que trois fois. La première fois ç'a été, il y a vingt-deux ans, par un hanneton qui était tombé Dieu sait d'où. Il répandait un bruit épouvantable, et j'ai fait quatre erreurs dans une addition. La seconde fois ç'a été, il y a onze ans, par une crise de rhumatisme. Je manque d'exercice. Je n'ai pas le temps de flâner. Je suis sérieux, moi. La troisième fois... la voici ! Je disais donc cinq cent un millions...
- Millions de quoi ?
Le businessman comprit qu'il n'était point d'espoir de paix:
- Millions de ces petites choses que l'on voit quelquefois dans le ciel.
- Des mouches ?
- Mais non, des petites choses qui brillent.
- Des abeilles ?
- Mais non. Des petites choses dorées qui font rêvasser les fainéants. Mais je suis sérieux, moi ! Je n'ai pas le temps de rêvasser.
- Ah! des étoiles ?
- C'est bien ça. Des étoiles.
- Et que fais-tu de cinq cents millions d'étoiles ?
- Cinq cent un millions six cent vingt-deux mille sept cent trente et un. Je suis sérieux, moi, je suis précis.
- Et que fais-tu de ces étoiles ?
- Ce que j'en fais ?
- Oui.
- Rien. Je les possède.
- Tu possèdes les étoiles ?
- Oui.
- Mais j'ai déjà vu un roi qui...
- Les rois ne possèdent pas. Ils "règnent" sur. C'est très différent.
- Et à quoi cela te sert-il de posséder les étoiles ?
- Ça me sert à être riche.
- Et à quoi cela te sert-il d'être riche ?
- A acheter d'autres étoiles, si quelqu'un en trouve.
Celui-là, se dit en lui-même le petit prince, il raisonne un peu comme mon ivrogne.
Cependant il posa encore des questions:
- Comment peut-on posséder les étoiles ?
- A qui sont-elles ? riposta, grincheux, le businessman.
- Je ne sais pas. A personne.
- Alors elles sont à moi, car j'y ai pensé le premier.
- Ça suffit ?
- Bien sûr. Quand tu trouves un diamant qui n'est à personne, il est à toi. Quand tu trouves une île qui n'est à personne, elle est à toi. Quand tu as une idée le premier, tu la fais breveter: elle est à toi. Et moi je possède les étoiles, puisque jamais personne avant moi n'a songé à les posséder.
- Ça c'est vrai, dit le petit prince. Et qu'en fais-tu ?
- Je les gère. Je les compte et je les recompte, dit le businessman. C'est difficile. Mais je suis un homme sérieux !
Le petit prince n'était pas satisfait encore.
- Moi, si je possède un foulard, je puis le mettre autour de mon cou et l'emporter. Moi, si je possède une fleur, je puis cueillir ma fleur et l'emporter. Mais tu ne peux pas cueillir les étoiles !
- Non, mais je puis les placer en banque.
- Qu'est-ce que ça veut dire ?
- Ça veut dire que j'écris sur un petit papier le nombre de mes étoiles. Et puis j'enferme à clef ce papier-là dans un tiroir.
- Et c'est tout ?
- Ça suffit !
C'est amusant, pensa le petit prince. C'est assez poétique. Mais ce n'est pas très sérieux.
Le petit prince avait sur les choses sérieuses des idées très différentes des idées des grandes personnes.
- Moi, dit-il encore, je possède une fleur que j'arrose tous les jours. Je possède trois volcans que je ramone toutes les semaines. Car je ramone aussi celui qui est éteint. On ne sait jamais. C'est utile à mes volcans, et c'est utile à ma fleur, que je les possède. Mais tu n'es pas utile aux étoiles...
Le businessman ouvrit la bouche mais ne trouva rien à répondre, et le petit prince s'en fut.
Les grandes personnes sont décidément tout à fait extraordinaires, se disait-il simplement en lui-même durant le voyage.
CHAPITRE XIV
La cinquième planète était très curieuse. C'était la plus petite de toutes. Il y avait là juste assez de place pour loger un réverbère et un allumeur de réverbères. Le petit prince ne parvenait pas à s'expliquer à quoi pouvaient servir, quelque part dans le ciel, sur une planète sans maison, ni population, un réverbère et un allumeur de réverbères. Cependant il se dit en lui-même:
- Peut-être bien que cet homme est absurde. Cependant il est moins absurde que le roi, que le vaniteux, que le businessman et que le buveur. Au moins son travail a-t-il un sens. Quand il allume son réverbère, c'est comme s'il faisait naître une étoile de plus, ou une fleur. Quand il éteint son réverbère ça endort la fleur ou l'étoile. C'est une occupation très jolie. C'est véritablement utile puisque c'est joli.
Lorsqu'il aborda la planète il salua respectueusement l'allumeur:
- Bonjour. Pourquoi viens-tu d'éteindre ton réverbère ?
- C'est la consigne, répondit l'allumeur. Bonjour.
- Qu'est-ce que la consigne ?
- C'est d'éteindre mon réverbère. Bonsoir.
Et il le ralluma.
- Mais pourquoi viens-tu de le rallumer ?
- C'est la consigne, répondit l'allumeur.
- Je ne comprends pas, dit le petit prince.
- Il n'y a rien à comprendre, dit l'allumeur. La consigne c'est la consigne. Bonjour.
Et il éteignit son réverbère.
Puis il s'épongea le front avec un mouchoir à carreaux rouges.
- Je fais là un métier terrible. C'était raisonnable autrefois. J'éteignais le matin et j'allumais le soir. J'avais le reste du jour pour me reposer, et le reste de la nuit pour dormir...
- Et, depuis cette époque, la consigne a changé ?
- La consigne n'a pas changé, dit l'allumeur. C'est bien là le drame ! La planète d'année en année a tourné de plus en plus vite, et la consigne n'a pas changé !
- Alors? dit le petit prince.
- Alors maintenant qu'elle fait un tour par minute, je n'ai plus une seconde de repos. J'allume et j'éteins une fois par minute !
- Ça c'est drôle ! Les jours chez toi durent une minute !
- Ce n'est pas drôle du tout, dit l'allumeur. Ça fait déjà un mois que nous parlons ensemble.
- Un mois ?
- Oui. Trente minutes. Trente jours ! Bonsoir.
Et il ralluma son réverbère.
Le petit prince le regarda et il aima cet allumeur qui était tellement fidèle à la consigne. Il se souvint des couchers de soleil que lui-même allait autrefois chercher, en tirant sa chaise. Il voulut aider son ami:
- Tu sais... je connais un moyen de te reposer quand tu voudras...
- Je veux toujours, dit l'allumeur.
Car on peut être, à la fois, fidèle et paresseux.
Le petit prince poursuivit:
- Ta planète est tellement petite que tu en fais le tour en trois enjambées. Tu n'as qu'à marcher assez lentement pour rester toujours au soleil. Quand tu voudras te reposer tu marcheras... et le jour durera aussi longtemps que tu voudras.
- Ça ne m'avance pas à grand'chose, dit l'allumeur. Ce que j'aime dans la vie, c'est dormir.
- Ce n'est pas de chance, dit le petit prince.
- Ce n'est pas de chance, dit l'allumeur. Bonjour.
Et il éteignit son réverbère.
Celui-là, se dit le petit prince, tandis qu'il poursuivait plus loin son voyage, celui-là serait méprisé par tous les autres, par le roi, par le vaniteux, par le buveur, par le businessman. Cependant c'est le seul qui ne me paraisse pas ridicule. C'est, peut-être, parce qu'il s'occupe d'autre chose que de soi-même.
Il eut un soupir de regret et se dit encore:
- Celui-là est le seul dont j'eusse pu faire mon ami. Mais sa planète est vraiment trop petite. Il n'y a pas de place pour deux...
Ce que le petit prince n'osait pas s'avouer, c'est qu'il regrettait cette planète bénie à cause, surtout, des mille quatre cent quarante couchers de soleil par vingt-quatre heures !
CHAPITRE XV
La sixième planète était une planète dix fois plus vaste. Elle était habitée par un vieux Monsieur qui écrivait d'énormes livres.
- Tiens! voilà un explorateur ! s'écria-t-il, quand il aperçut le petit prince.
Le petit prince s'assit sur la table et souffla un peu. Il avait déjà tant voyagé !
- D'où viens-tu ? lui dit le vieux Monsieur.
- Quel est ce gros livre ? dit le petit prince. Que faites-vous ici ?
- Je suis géographe, dit le vieux Monsieur.
- Qu'est-ce qu'un géographe ?
- C'est un savant qui connaît où se trouvent les mers, les fleuves, les villes, les montagnes et les déserts.
- Ça c'est bien intéressant, dit le petit prince. Ça c'est enfin un véritable métier ! Et il jeta un coup d'œil autour de lui sur la planète du géographe. Il n'avait jamais vu encore une planète aussi majestueuse.
- Elle est bien belle, votre planète. Est-ce qu'il y a des océans ?
- Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.
- Ah! (Le petit prince était déçu.) Et des montagnes ?
- Je ne puis pas le savoir, dit le géographe.
- Et des villes et des fleuves et des déserts ?
- Je ne puis pas le savoir non plus, dit le géographe.
- Mais vous êtes géographe !
- C'est exact, dit le géographe, mais je ne suis pas explorateur. Je manque absolument d'explorateurs. Ce n'est pas le géographe qui va faire le compte des villes, des fleuves, des montagnes, des mers, des océans et des déserts. Le géographe est trop important pour flâner. Il ne quitte pas son bureau. Mais il y reçoit les explorateurs. Il les interroge, et il prend en note leurs souvenirs. Et si les souvenirs de l'un d'entre eux lui paraissent intéressants, le géographe fait faire une enquête sur la moralité de l'explorateur.
- Pourquoi ça ?
- Parce qu'un explorateur qui mentirait entraînerait des catastrophes dans les livres de géographie. Et aussi un explorateur qui boirait trop.
- Pourquoi ça ? fit le petit prince.
- Parce que les ivrognes voient double. Alors le géographe noterait deux montagnes, là où il n'y en a qu'une seule.
- Je connais quelqu'un, dit le petit prince, qui serait mauvais explorateur.
- C'est possible. Donc, quand la moralité de l'explorateur paraît bonne, on fait une enquête sur sa découverte.
- On va voir ?
- Non. C'est trop compliqué. Mais on exige de l'explorateur qu'il fournisse des preuves. S'il s'agit par exemple de la découverte d'une grosse montagne, on exige qu'il en rapporte de grosses pierres.
Le géographe soudain s'émut.
- Mais toi, tu viens de loin ! Tu es explorateur ! Tu vas me décrire ta planète !
Et le géographe, ayant ouvert son registre, tailla son crayon. On note d'abord au crayon les récits des explorateurs. On attend, pour noter à l'encre, que l'explorateur ait fourni des preuves.
- Alors? interrogea le géographe.
- Oh! chez moi, dit le petit prince, ce n'est pas très intéressant, c'est tout petit. J'ai trois volcans. Deux volcans en activité, et un volcan éteint. Mais on ne sait jamais.
- On ne sait jamais, dit le géographe.
- J'ai aussi une fleur.
- Nous ne notons pas les fleurs, dit le géographe.
- Pourquoi ça ! c'est le plus joli !
- Parce que les fleurs sont éphémères.
- Qu'est ce que signifie: "éphémère" ?
- Les géographies, dit le géographe, sont les livres les plus précieux de tous les livres. Elles ne se démodent jamais. Il est très rare qu'une montagne change de place. Il est très rare qu'un océan se vide de son eau. Nous écrivons des choses éternelles.
- Mais les volcans éteints peuvent se réveiller, interrompit le petit prince. Qu'est-ce que signifie "éphémère" ?
- Que les volcans soient éteints ou soient éveillés, ça revient au même pour nous autres, dit le géographe. Ce qui compte pour nous, c'est la montagne. Elle ne change pas.
- Mais qu'est-ce que signifie "éphémère" ? répéta le petit prince qui, de sa vie, n'avait renoncé à une question, une fois qu'il l'avait posée.
- Ça signifie "qui est menacé de disparition prochaine".
- Ma fleur est menacée de disparition prochaine ?
- Bien sûr.
Ma fleur est éphémère, se dit le petit prince, et elle n'a que quatre épines pour se défendre contre le monde ! Et je l'ai laissée toute seule chez moi !
Ce fut là son premier mouvement de regret. Mais il reprit courage:
- Que me conseillez-vous d'aller visiter ? demanda-t-il.
- La planète Terre, lui répondit le géographe. Elle a une bonne réputation...
Et le petit prince s'en fut, songeant à sa fleur.
CHAPITRE XVI
La septième planète fut donc la Terre.
La Terre n'est pas une planète quelconque ! On y compte cent onze rois (en n'oubliant pas, bien sûr, les rois nègres), sept mille géographes, neuf cent mille businessmen, sept millions et demi d'ivrognes, trois cent onze millions de vaniteux, c'est-à-dire environ deux milliards de grandes personnes.
Pour vous donner une idée des dimensions de la Terre je vous dirai qu'avant l'invention de l'électricité on y devait entretenir, sur l'ensemble des six continents, une véritable armée de quatre cent soixante-deux mille cinq cent onze allumeurs de réverbères.
Vu d'un peu loin ça faisait un effet splendide. Les mouvements de cette armée étaient réglés comme ceux d'un ballet d'opéra. D'abord venait le tour des allumeurs de réverbères de Nouvelle-Zélande et d'Australie. Puis ceux-ci, ayant allumé leurs lampions, s'en allaient dormir. Alors entraient à leur tour dans la danse les allumeurs de réverbères de Chine et de Sibérie. Puis eux aussi s'escamotaient dans les coulisses. Alors venait le tour des allumeurs de réverbères de Russie et des Indes. Puis de ceux d'Afrique et d'Europe. Puis de ceux d'Amérique du Sud. Puis de ceux d'Amérique du Nord. Et jamais ils ne se trompaient dans leur ordre d'entrée en scène. C'était grandiose.
Seuls, l'allumeur de l'unique réverbère du pôle Nord, et son confrère de l'unique réverbère du pôle Sud, menaient des vies d'oisiveté et de nonchalance: ils travaillaient deux fois par an.
CHAPITRE XVII
Quand on veut faire de l'esprit, il arrive que l'on mente un peu. Je n'ai pas été très honnête en vous parlant des allumeurs de réverbères. Je risque de donner une fausse idée de notre planète à ceux qui ne la connaissent pas. Les hommes occupent très peu de place sur la terre. Si les deux milliards d'habitants qui peuplent la terre se tenaient debout et un peu serrés, comme pour un meeting, ils logeraient aisément sur une place publique de vingt milles de long sur vingt milles de large. On pourrait entasser l'humanité sur le moindre petit îlot du Pacifique.
Les grandes personnes, bien sûr, ne vous croiront pas. Elles s'imaginent tenir beaucoup de place. Elles se voient importantes comme des baobabs. Vous leur conseillerez donc de faire le calcul. Elles adorent les chiffres: ça leur plaira. Mais ne perdez pas votre temps à ce pensum. C'est inutile. Vous avez confiance en moi.
Le petit prince, une fois sur terre, fut donc bien surpris de ne voir personne. Il avait déjà peur de s'être trompé de planète, quand un anneau couleur de lune remua dans le sable.
- Bonne nuit, fit le petit prince à tout hasard.
- Bonne nuit, fit le serpent.
- Sur quelle planète suis-je tombé ? demanda le petit prince.
- Sur la Terre, en Afrique, répondit le serpent.
- Ah!... Il n'y a donc personne sur la Terre ?
- Ici c'est le désert. Il n'y a personne dans les déserts. La Terre est grande, dit le serpent.
Le petit prince s'assit sur une pierre et leva les yeux vers le ciel:
- Je me demande, dit-il, si les étoiles sont éclairées afin que chacun puisse un jour retrouver la sienne. Regarde ma planète. Elle est juste au-dessus de nous... Mais comme elle est loin !
- Elle est belle, dit le serpent. Que viens-tu faire ici ?
- J'ai des difficultés avec une fleur, dit le petit prince.
- Ah! fit le serpent.
Et ils se turent.
- Où sont les hommes ? reprit enfin le petit prince. On est un peu seul dans le désert...
- On est seul aussi chez les hommes, dit le serpent.
Le petit prince le regarda longtemps:
- Tu es une drôle de bête, lui dit-il enfin, mince comme un doigt...
- Mais je suis plus puissant que le doigt d'un roi, dit le serpent.
Le petit prince eut un sourire:
- Tu n'es pas bien puissant... tu n'as même pas de pattes... tu ne peux même pas voyager...
- Je puis t'emporter plus loin qu'un navire, dit le serpent.
Il s'enroula autour de la cheville du petit prince, comme un bracelet d'or:
- Celui que je touche, je le rends à la terre dont il est sorti, dit-il encore. Mais tu es pur et tu viens d'une étoile...
Le petit prince ne répondit rien.
- Tu me fais pitié, toi si faible, sur cette Terre de granit. Je puis t'aider un jour si tu regrettes trop ta planète. Je puis...
- Oh! J'ai très bien compris, fit le petit prince, mais pourquoi parles-tu toujours par énigmes ?
- Je les résous toutes, dit le serpent.
Et ils se turent.
CHAPITRE XVIII
Le petit prince traversa le désert et ne rencontra qu'une fleur. Une fleur à trois pétales, une fleur de rien du tout...
- Bonjour, dit le petit prince.
- Bonjour, dit la fleur.
- Où sont les hommes ? demanda poliment le petit prince.
La fleur, un jour, avait vu passer une caravane:
- Les hommes ? Il en existe, je crois, six ou sept. Je les ai aperçus il y a des années. Mais on ne sait jamais où les trouver. Le vent les promène. Ils manquent de racines, ça les gêne beaucoup.
- Adieu, fit le petit prince.
- Adieu, dit la fleur.
CHAPITRE XIX
Le petit prince fit l'ascension d'une haute montagne. Les seules montagnes qu'il eût jamais connues étaient les trois volcans qui lui arrivaient au genou. Et il se servait du volcan éteint comme d'un tabouret. "D'une montagne haute comme celle-ci, se dit-il donc, j'apercevrai d'un coup toute la planète et tous les hommes..." Mais il n'aperçut rien que des aiguilles de roc bien aiguisées.
- Bonjour, dit-il à tout hasard.
- Bonjour... Bonjour... Bonjour... répondit l'écho.
- Qui êtes-vous ? dit le petit prince.
- Qui êtes-vous... qui êtes-vous... qui êtes-vous... répondit l'écho.
- Soyez mes amis, je suis seul, dit-il.
- Je suis seul... je suis seul... je suis seul... répondit l'écho.
"Quelle drôle de planète ! pensa-t-il alors. Elle est toute sèche, et toute pointue et toute salée. Et les hommes manquent d'imagination. Ils répètent ce qu'on leur dit... Chez moi j'avais une fleur: elle parlait toujours la première..."
CHAPITRE XX
Mais il arriva que le petit prince, ayant longtemps marché à travers les sables, les rocs et les neiges, découvrit enfin une route. Et les routes vont toutes chez les hommes.
- Bonjour, dit-il.
C'était un jardin fleuri de roses.
- Bonjour, dirent les roses.
Le petit prince les regarda. Elles ressemblaient toutes à sa fleur.
- Qui êtes-vous ? leur demanda-t-il, stupéfait.
- Nous sommes des roses, dirent les roses.
- Ah! fit le petit prince...
Et il se sentit très malheureux. Sa fleur lui avait raconté qu'elle était seule de son espèce dans l'univers. Et voici qu'il en était cinq mille, toutes semblables, dans un seul jardin !
"Elle serait bien vexée, se dit-il, si elle voyait ça... elle tousserait énormément et ferait semblant de mourir pour échapper au ridicule. Et je serais bien obligé de faire semblant de la soigner, car, sinon, pour m'humilier moi aussi, elle se laisserait vraiment mourir..."
Puis il se dit encore: "Je me croyais riche d'une fleur unique, et je ne possède qu'une rose ordinaire. Ça et mes trois volcans qui m'arrivent au genou, et dont l'un, peut-être, est éteint pour toujours, ça ne fait pas de moi un bien grand prince..." Et, couché dans l'herbe, il pleura.
CHAPITRE XXI
C'est alors qu'apparut le renard:
- Bonjour, dit le renard.
- Bonjour, répondit poliment le petit prince, qui se retourna mais ne vit rien.
- Je suis là, dit la voix, sous le pommier.
- Qui es-tu ? dit le petit prince. Tu es bien joli...
- Je suis un renard, dit le renard.
- Viens jouer avec moi, lui proposa le petit prince. Je suis tellement triste...
- Je ne puis pas jouer avec toi, dit le renard. Je ne suis pas apprivoisé.
- Ah! pardon, fit le petit prince.
Mais, après réflexion, il ajouta:
- Qu'est-ce que signifie "apprivoiser" ?
- Tu n'es pas d'ici, dit le renard, que cherches-tu ?
- Je cherche les hommes, dit le petit prince. Qu'est-ce que signifie "apprivoiser" ?
- Les hommes, dit le renard, ils ont des fusils et ils chassent. C'est bien gênant ! Ils élèvent aussi des poules. C'est leur seul intérêt. Tu cherches des poules ?
- Non, dit le petit prince. Je cherche des amis. Qu'est-ce que signifie "apprivoiser" ?
- C'est une chose trop oubliée, dit le renard. Ça signifie "créer des liens..."
- Créer des liens ?
- Bien sûr, dit le renard. Tu n'es encore pour moi qu'un petit garçon tout semblable à cent mille petits garçons. Et je n'ai pas besoin de toi. Et tu n'as pas besoin de moi non plus. Je ne suis pour toi qu'un renard semblable à cent mille renards. Mais, si tu m'apprivoises, nous aurons besoin l'un de l'autre. Tu seras pour moi unique au monde. Je serai pour toi unique au monde...
- Je commence à comprendre, dit le petit prince. Il y a une fleur... je crois qu'elle m'a apprivoisé...
- C'est possible, dit le renard. On voit sur la Terre toutes sortes de choses...
- Oh! ce n'est pas sur la Terre, dit le petit prince.
Le renard parut très intrigué :
- Sur une autre planète ?
- Oui.
- Il y a des chasseurs, sur cette planète-là ?
- Non.
- Ça, c'est intéressant ! Et des poules ?
- Non.
- Rien n'est parfait, soupira le renard.
Mais le renard revint à son idée:
- Ma vie est monotone. Je chasse les poules, les hommes me chassent. Toutes les poules se ressemblent, et tous les hommes se ressemblent. Je m'ennuie donc un peu. Mais, si tu m'apprivoises, ma vie sera comme ensoleillée. Je connaîtrai un bruit de pas qui sera différent de tous les autres. Les autres pas me font rentrer sous terre. Le tien m'appellera hors du terrier, comme une musique. Et puis regarde ! Tu vois, là-bas, les champs de blé ? Je ne mange pas de pain. Le blé pour moi est inutile. Les champs de blé ne me rappellent rien. Et ça, c'est triste ! Mais tu as des cheveux couleur d'or. Alors ce sera merveilleux quand tu m'auras apprivoisé ! Le blé, qui est doré, me fera souvenir de toi. Et j'aimerai le bruit du vent dans le blé...
Le renard se tut et regarda longtemps le petit prince:
- S'il te plaît... apprivoise-moi ! dit-il.
- Je veux bien, répondit le petit prince, mais je n'ai pas beaucoup de temps. J'ai des amis à découvrir et beaucoup de choses à connaître.
- On ne connaît que les choses que l'on apprivoise, dit le renard. Les hommes n'ont plus le temps de rien connaître. Ils achètent des choses toutes faites chez les marchands. Mais comme il n'existe point de marchands d'amis, les hommes n'ont plus d'amis. Si tu veux un ami, apprivoise-moi !
- Que faut-il faire? dit le petit prince.
- Il faut être très patient, répondit le renard. Tu t'assoiras d'abord un peu loin de moi, comme ça, dans l'herbe. Je te regarderai du coin de l'œil et tu ne diras rien. Le langage est source de malentendus. Mais, chaque jour, tu pourras t'asseoir un peu plus près...
Le lendemain revint le petit prince.
- Il eût mieux valu revenir à la même heure, dit le renard. Si tu viens, par exemple, à quatre heures de l'après-midi, dès trois heures je commencerai d'être heureux. Plus l'heure avancera, plus je me sentirai heureux. A quatre heures, déjà, je m'agiterai et m'inquiéterai; je découvrirai le prix du bonheur ! Mais si tu viens n'importe quand, je ne saurai jamais à quelle heure m'habiller le cœur... Il faut des rites.
- Qu'est-ce qu'un rite ? dit le petit prince.
- C'est aussi quelque chose de trop oublié, dit le renard. C'est ce qui fait qu'un jour est différent des autres jours, une heure, des autres heures. Il y a un rite, par exemple, chez mes chasseurs. Ils dansent le jeudi avec les filles du village. Alors le jeudi est jour merveilleux ! Je vais me promener jusqu'à la vigne. Si les chasseurs dansaient n'importe quand, les jours se ressembleraient tous, et je n'aurais point de vacances.
Ainsi le petit prince apprivoisa le renard. Et quand l'heure du départ fut proche:
- Ah! dit le renard... Je pleurerai.
- C'est ta faute, dit le petit prince, je ne te souhaitais point de mal, mais tu as voulu que je t'apprivoise...
- Bien sûr, dit le renard.
- Mais tu vas pleurer ! dit le petit prince.
- Bien sûr, dit le renard.
- Alors tu n'y gagnes rien !
- J'y gagne, dit le renard, à cause de la couleur du blé.
Puis il ajouta:
- Va revoir les roses. Tu comprendras que la tienne est unique au monde. Tu reviendras me dire adieu, et je te ferai cadeau d'un secret.
Le petit prince s'en fut revoir les roses:
- Vous n'êtes pas du tout semblables à ma rose, vous n'êtes rien encore, leur dit-il. Personne ne vous a apprivoisé et vous n'avez apprivoisé personne. Vous êtes comme était mon renard. Ce n'était qu'un renard semblable à cent mille autres. Mais j'en ai fait mon ami, et il est maintenant unique au monde.
Et les roses étaient bien gênées.
- Vous êtes belles, mais vous êtes vides, leur dit-il encore. On ne peut pas mourir pour vous. Bien sûr, ma rose à moi, un passant ordinaire croirait qu'elle vous ressemble. Mais à elle seule elle est plus importante que vous toutes, puisque c'est elle que j'ai arrosée. Puisque c'est elle que j'ai mise sous globe. Puisque c'est elle que j'ai abritée par le paravent. Puisque c'est elle dont j'ai tué les chenilles (sauf les deux ou trois pour les papillons). Puisque c'est elle que j'ai écoutée se plaindre, ou se vanter, ou même quelquefois se taire. Puisque c'est ma rose.
Et il revint vers le renard:
- Adieu, dit-il...
- Adieu, dit le renard. Voici mon secret. Il est très simple: on ne voit bien qu'avec le cœur. L'essentiel est invisible pour les yeux.
- L'essentiel est invisible pour les yeux, répéta le petit prince, afin de se souvenir.
- C'est le temps que tu as perdu pour ta rose qui fait ta rose si importante.
- C'est le temps que j'ai perdu pour ma rose... fit le petit prince, afin de se souvenir.
- Les hommes ont oublié cette vérité, dit le renard. Mais tu ne dois pas l'oublier. Tu deviens responsable pour toujours de ce que tu as apprivoisé. Tu es responsable de ta rose...
- Je suis responsable de ma rose... répéta le petit prince, afin de se souvenir.
CHAPITRE XXII
- Bonjour, dit le petit prince.
- Bonjour, dit l'aiguilleur.
- Que fais-tu ici ? dit le petit prince.
- Je trie les voyageurs, par paquets de mille, dit l'aiguilleur. J'expédie les trains qui les emportent, tantôt vers la droite, tantôt vers la gauche.
Et un rapide illuminé, grondant comme le tonnerre, fit trembler la cabine d'aiguillage.
- Ils sont bien pressés, dit le petit prince. Que cherchent-ils ?
- L'homme de la locomotive l'ignore lui-même, dit l'aiguilleur.
Et gronda, en sens inverse, un second rapide illuminé.
- Ils reviennent déjà ? demanda le petit prince...
- Ce ne sont pas les mêmes, dit l'aiguilleur. C'est un échange.
- Ils n'étaient pas contents, là où ils étaient ?
- On n'est jamais content là où l'on est, dit l'aiguilleur.
Et gronda le tonnerre d'un troisième rapide illuminé.
- Ils poursuivent les premiers voyageurs ? demanda le petit prince.
- Ils ne poursuivent rien du tout, dit l'aiguilleur. Ils dorment là-dedans, ou bien ils bâillent. Les enfants seuls écrasent leur nez contre les vitres.
- Les enfants seuls savent ce qu'ils cherchent, fit le petit prince. Ils perdent du temps pour une poupée de chiffons, et elle devient très importante, et si on la leur enlève, ils pleurent...
- Ils ont de la chance, dit l'aiguilleur.
CHAPITRE XXIII
- Bonjour, dit le petit prince.
- Bonjour, dit le marchand.
C'était un marchand de pilules perfectionnées qui apaisent la soif. On en avale une par semaine et l'on n'éprouve plus le besoin de boire.
- Pourquoi vends-tu ça ? dit le petit prince.
- C'est une grosse économie de temps, dit le marchand. Les experts ont fait des calculs. On épargne cinquante-trois minutes par semaine.
- Et que fait-on des cinquante-trois minutes ?
- On en fait ce que l'on veut...
"Moi, se dit le petit prince, si j'avais cinquante-trois minutes à dépenser, je marcherais tout doucement vers une fontaine..."
CHAPITRE XXIV
Nous en étions au huitième jour de ma panne dans le désert, et j'avais écouté l'histoire du marchand en buvant la dernière goutte de ma provision d'eau:
- Ah! dis-je au petit prince, ils sont bien jolis, tes souvenirs, mais je n'ai pas encore réparé mon avion, je n'ai plus rien à boire, et je serais heureux, moi aussi, si je pouvais marcher tout doucement vers une fontaine !
- Mon ami le renard, me dit-il...
- Mon petit bonhomme, il ne s'agit plus du renard !
- Pourquoi?
- Parce qu'on va mourir de soif...
Il ne comprit pas mon raisonnement, il me répondit:
- C'est bien d'avoir eu un ami, même si l'on va mourir. Moi, je suis bien content d'avoir eu un ami renard...
Il ne mesure pas le danger, me dis-je. Il n'a jamais ni faim ni soif. Un peu de soleil lui suffit...
Mais il me regarda et répondit à ma pensée:
- J'ai soif aussi... cherchons un puits...
J'eus un geste de lassitude: il est absurde de chercher un puits, au hasard, dans l'immensité du désert. Cependant nous nous mîmes en marche.
Quand nous eûmes marché, des heures, en silence, la nuit tomba, et les étoiles commencèrent de s'éclairer. Je les apercevais comme en rêve, ayant un peu de fièvre, à cause de ma soif. Les mots du petit prince dansaient dans ma mémoire:
- Tu as donc soif, toi aussi ? lui demandai-je.
Mais il ne répondit pas à ma question. Il me dit simplement:
- L'eau peut aussi être bonne pour le cœur...
Je ne compris pas sa réponse mais je me tus... Je savais bien qu'il ne fallait pas l'interroger.
Il était fatigué. Il s'assit. Je m'assis auprès de lui. Et, après un silence, il dit encore:
- Les étoiles sont belles, à cause d'une fleur que l'on ne voit pas...
Je répondis "bien sûr" et je regardai, sans parler, les plis du sable sous la lune.
- Le désert est beau, ajouta-t-il...
Et c'était vrai. J'ai toujours aimé le désert. On s'assoit sur une dune de sable. On ne voit rien. On n'entend rien. Et cependant quelque chose rayonne en silence...
- Ce qui embellit le désert, dit le petit prince, c'est qu'il cache un puits quelque part...
Je fus surpris de comprendre soudain ce mystérieux rayonnement du sable. Lorsque j'étais petit garçon j'habitais une maison ancienne, et la légende racontait qu'un trésor y était enfoui. Bien sûr, jamais personne n'a su le découvrir, ni peut-être même ne l'a cherché. Mais il enchantait toute cette maison. Ma maison cachait un secret au fond de son cœur...
- Oui, dis-je au petit prince, qu'il s'agisse de la maison, des étoiles ou du désert, ce qui fait leur beauté est invisible !
- Je suis content, dit-il, que tu sois d'accord avec mon renard.
Comme le petit prince s'endormait, je le pris dans mes bras, et me remis en route. J'étais ému. Il me semblait porter un trésor fragile. Il me semblait même qu'il n'y eût rien de plus fragile sur la Terre. Je regardais, à la lumière de la lune, ce front pâle, ces yeux clos, ces mèches de cheveux qui tremblaient au vent, et je me disais: ce que je vois là n'est qu'une écorce. Le plus important est invisible...
Comme ses lèvres entr'ouvertes ébauchaient un demi-sourire je me dis encore: "Ce qui m'émeut si fort de ce petit prince endormi, c'est sa fidélité pour une fleur, c'est l'image d'une rose qui rayonne en lui comme la flamme d'une lampe, même quand il dort..." Et je le devinai plus fragile encore. Il faut bien protéger les lampes: un coup de vent peut les éteindre...
Et, marchant ainsi, je découvris le puits au lever du jour.
CHAPITRE XXV
- Les hommes, dit le petit prince, ils s'enfournent dans les rapides, mais ils ne savent plus ce qu'ils cherchent. Alors ils s'agitent et tournent en rond...
Et il ajouta:
- Ce n'est pas la peine...
Le puits que nous avions atteint ne ressemblait pas aux puits sahariens. Les puits sahariens sont de simples trous creusés dans le sable. Celui-là ressemblait à un puits de village. Mais il n'y avait là aucun village, et je croyais rêver.
- C'est étrange, dis-je au petit prince, tout est prêt: la poulie, le seau et la corde...
Il rit, toucha la corde, fit jouer la poulie. Et la poulie gémit comme gémit une vieille girouette quand le vent a longtemps dormi.
- Tu entends, dit le petit prince, nous réveillons ce puits et il chante...
Je ne voulais pas qu'il fît un effort:
- Laisse-moi faire, lui dis-je, c'est trop lourd pour toi.
Lentement je hissai le seau jusqu'à la margelle. Je l'y installai bien d'aplomb. Dans mes oreilles durait le chant de la poulie et, dans l'eau qui tremblait encore, je voyais trembler le soleil.
- J'ai soif de cette eau-là, dit le petit prince, donne-moi à boire...
Et je compris ce qu'il avait cherché !
Je soulevai le seau jusqu'à ses lèvres. Il but, les yeux fermés. C'était doux comme une fête. Cette eau était bien autre chose qu'un aliment. Elle était née de la marche sous les étoiles, du chant de la poulie, de l'effort de mes bras. Elle était bonne pour le cœur, comme un cadeau. Lorsque j'étais petit garçon, la lumière de l'arbre de Noël, la musique de la messe de minuit, la douceur des sourires faisaient ainsi tout le rayonnement du cadeau de Noël que je recevais.
- Les hommes de chez toi, dit le petit prince, cultivent cinq mille roses dans un même jardin... et ils n'y trouvent pas ce qu'ils cherchent.
- Ils ne le trouvent pas, répondis-je...
- Et cependant ce qu'ils cherchent pourrait être trouvé dans une seule rose ou un peu d'eau...
- Bien sûr, répondis-je.
Et le petit prince ajouta:
- Mais les yeux sont aveugles. Il faut chercher avec le cœur.
J'avais bu. Je respirais bien. Le sable, au lever du jour, est couleur de miel. J'étais heureux aussi de cette couleur de miel. Pourquoi fallait-il que j'eusse de la peine...
- Il faut que tu tiennes ta promesse, me dit doucement le petit prince, qui, de nouveau, s'était assis auprès de moi.
- Quelle promesse ?
- Tu sais... une muselière pour mon mouton... je suis responsable de cette fleur !
Je sortis de ma poche mes ébauches de dessin. Le petit prince les aperçut et dit en riant:
- Tes baobabs, ils ressemblent un peu à des choux...
- Oh!
Moi qui était si fier des baobabs !
- Ton renard... ses oreilles... elles ressemblent un peu à des cornes... et elles sont trop longues !
Et il rit encore.
- Tu es injuste, petit bonhomme, je ne savais rien dessiner que les boas fermés et les boas ouverts.
- Oh ! ça ira, dit-il, les enfants savent.
Je crayonnai donc une muselière. Et j'eus le cœur serré en la lui donnant:
- Tu as des projets que j'ignore...
Mais il ne me répondit pas. Il me dit:
- Tu sais, ma chute sur la Terre... c'en sera demain l'anniversaire...
Puis, après un silence il dit encore:
- J'étais tombé tout près d'ici...
Et il rougit.
Et de nouveau, sans comprendre pourquoi, j'éprouvai un chagrin bizarre. Cependant une question me vint:
- Alors ce n'est pas par hasard que, le matin où je t'ai connu, il y a huit jours, tu te promenais comme ça, tout seul, à mille milles de toutes les régions habitées ! Tu retournais vers le point de ta chute ?
Le petit prince rougit encore.
Et j'ajoutai, en hésitant:
- A cause, peut-être, de l'anniversaire ?...
Le petit prince rougit de nouveau. Il ne répondait jamais aux questions, mais, quand on rougit, ça signifie "oui", n'est-ce pas ?
- Ah! lui dis-je, j'ai peur...
Mais il me répondit:
- Tu dois maintenant travailler. Tu dois repartir vers ta machine. Je t'attends ici. Reviens demain soir...
Mais je n'étais pas rassuré. Je me souvenais du renard. On risque de pleurer un peu si l'on s'est laissé apprivoiser...
CHAPITRE XXVI
Il y avait, à côté du puits, une ruine de vieux mur de pierre. Lorsque je revins de mon travail, le lendemain soir, j'aperçus de loin mon petit prince assis là-haut, les jambes pendantes. Et je l'entendis qui parlait:
- Tu ne t'en souviens donc pas ? disait-il. Ce n'est pas tout à fait ici !
Une autre voix lui répondit sans doute, puisqu'il répliqua:
- Si! Si! c'est bien le jour, mais ce n'est pas ici l'endroit...
Je poursuivis ma marche vers le mur. Je ne voyais ni n'entendais toujours personne. Pourtant le petit prince répliqua de nouveau:
- ... Bien sûr. Tu verras où commence ma trace dans le sable. Tu n'as qu'a m'y attendre. J'y serai cette nuit.
J'étais à vingt mètres du mur et je ne voyais toujours rien.
Le petit prince dit encore, après un silence:
- Tu as du bon venin ? Tu es sûr de ne pas me faire souffrir longtemps ?
Je fis halte, le cœur serré, mais je ne comprenais toujours pas.
- Maintenant va-t'en, dit-il... je veux redescendre !
Alors j'abaissai moi-même les yeux vers le pied du mur, et je fis un bond ! Il était là, dressé vers le petit prince, un de ces serpents jaunes qui vous exécutent en trente secondes. Tout en fouillant ma poche pour en tirer mon revolver, je pris le pas de course, mais, au bruit que je fis, le serpent se laissa doucement couler dans le sable, comme un jet d'eau qui meurt, et, sans trop se presser, se faufila entre les pierres avec un léger bruit de métal.
Je parvins au mur juste à temps pour y recevoir dans les bras mon petit bonhomme de prince, pâle comme la neige.
- Quelle est cette histoire-là ! Tu parles maintenant avec les serpents !
J'avais défait son éternel cache-nez d'or. Je lui avais mouillé les tempes et l'avais fait boire. Et maintenant je n'osais plus rien lui demander. Il me regarda gravement et m'entoura le cou de ses bras. Je sentais battre son cœur comme celui d'un oiseau qui meurt, quand on l'a tiré à la carabine. Il me dit:
- Je suis content que tu aies trouvé ce qui manquait à ta machine. Tu vas pouvoir rentrer chez toi...
- Comment sais-tu !
Je venais justement lui annoncer que, contre toute espérance, j'avais réussi mon travail !
Il ne répondit rien à ma question, mais il ajouta:
- Moi aussi, aujourd'hui, je rentre chez moi...
Puis, mélancolique:
- C'est bien plus loin... c'est bien plus difficile...
Je sentais bien qu'il se passait quelque chose d'extraordinaire. Je le serrais dans les bras comme un petit enfant, et cependant il me semblait qu'il coulait verticalement dans un abîme sans que je pusse rien pour le retenir...
Il avait le regard sérieux, perdu très loin:
- J'ai ton mouton. Et j'ai la caisse pour le mouton. Et j'ai la muselière...
Et il sourit avec mélancolie.
J'attendis longtemps. Je sentais qu'il se réchauffait peu à peu:
- Petit bonhomme, tu as eu peur...
Il avait eu peur, bien sûr ! Mais il rit doucement:
- J'aurai bien plus peur ce soir...
De nouveau je me sentis glacé par le sentiment de l'irréparable. Et je compris que je ne supportais pas l'idée de ne plus jamais entendre ce rire. C'était pour moi comme une fontaine dans le désert.
- Petit bonhomme, je veux encore t'entendre rire...
Mais il me dit:
- Cette nuit, ça fera un an. Mon étoile se trouvera juste au-dessus de l'endroit où je suis tombé l'année dernière...
- Petit bonhomme, n'est-ce pas que c'est un mauvais rêve cette histoire de serpent et de rendez-vous et d'étoile...
Mais il ne répondit pas à ma question. Il me dit:
- Ce qui est important, ça ne se voit pas...
- Bien sûr...
- C'est comme pour la fleur. Si tu aimes une fleur qui se trouve dans une étoile, c'est doux, la nuit, de regarder le ciel. Toutes les étoiles sont fleuries.
- Bien sûr...
- C'est comme pour l'eau. Celle que tu m'as donnée à boire était comme une musique, à cause de la poulie et de la corde... tu te rappelles... elle était bonne.
- Bien sûr...
- Tu regarderas, la nuit, les étoiles. C'est trop petit chez moi pour que je te montre où se trouve la mienne. C'est mieux comme ça. Mon étoile, ça sera pour toi une des étoiles. Alors, toutes les étoiles, tu aimeras les regarder... Elles seront toutes tes amies. Et puis je vais te faire un cadeau...
Il rit encore.
- Ah! petit bonhomme, petit bonhomme j'aime entendre ce rire !
- Justement ce sera mon cadeau... ce sera comme pour l'eau...
- Que veux-tu dire ?
- Les gens ont des étoiles qui ne sont pas les mêmes. Pour les uns, qui voyagent, les étoiles sont des guides. Pour d'autres elles ne sont rien que de petites lumières. Pour d'autres qui sont savants elles sont des problèmes. Pour mon businessman elles étaient de l'or. Mais toutes ces étoiles-là se taisent. Toi, tu auras des étoiles comme personne n'en a...
- Que veux-tu dire ?
- Quand tu regarderas le ciel, la nuit, puisque j'habiterai dans l'une d'elles, puisque je rirai dans l'une d'elles, alors ce sera pour toi comme si riaient toutes les étoiles. Tu auras, toi, des étoiles qui savent rire !
Et il rit encore.
- Et quand tu seras consolé (on se console toujours) tu seras content de m'avoir connu. Tu seras toujours mon ami. Tu auras envie de rire avec moi. Et tu ouvriras parfois ta fenêtre, comme ça, pour le plaisir... Et tes amis seront bien étonnés de te voir rire en regardant le ciel. Alors tu leur diras: "Oui, les étoiles, ça me fait toujours rire !" Et ils te croiront fou. Je t'aurai joué un bien vilain tour...
Et il rit encore.
- Ce sera comme si je t'avais donné, au lieu d'étoiles, des tas de petits grelots qui savent rire...
Et il rit encore. Puis il redevint sérieux:
- Cette nuit... tu sais... ne viens pas.
- Je ne te quitterai pas.
- J'aurai l'air d'avoir mal... j'aurai un peu l'air de mourir. C'est comme ça. Ne viens pas voir ça, ce n'est pas la peine...
- Je ne te quitterai pas.
Mais il était soucieux.
- Je te dis ça... c'est à cause aussi du serpent. Il ne faut pas qu'il te morde... Les serpents, c'est méchant. Ça peut mordre pour le plaisir...
- Je ne te quitterai pas.
Mais quelque chose le rassura:
- C'est vrai qu'ils n'ont plus de venin pour la seconde morsure...
Cette nuit-là je ne le vis pas se mettre en route. Il s'était évadé sans bruit. Quand je réussis à le rejoindre il marchait décidé, d'un pas rapide. Il me dit seulement:
- Ah! tu es là...
Et il me prit par la main. Mais il se tourmenta encore:
- Tu as eu tort. Tu auras de la peine. J'aurai l'air d'être mort et ce ne sera pas vrai...
Moi je me taisais.
- Tu comprends. C'est trop loin. Je ne peux pas emporter ce corps-là. C'est trop lourd.
Moi je me taisais.
- Mais ce sera comme une vieille écorce abandonnée. Ce n'est pas triste les vieilles écorces...
Moi je me taisais.
Il se découragea un peu. Mais il fit encore un effort:
- Ce sera gentil, tu sais. Moi aussi je regarderai les étoiles. Toutes les étoiles seront des puits avec une poulie rouillée. Toutes les étoiles me verseront à boire...
Moi je me taisais.
- Ce sera tellement amusant ! Tu auras cinq cents millions de grelots, j'aurai cinq cents millions de fontaines...
Et il se tut aussi, parce qu'il pleurait...
- C'est là. Laisse-moi faire un pas tout seul.
Et il s'assit parce qu'il avait peur.
Il dit encore:
- Tu sais... ma fleur... j'en suis responsable ! Et elle est tellement faible ! Et elle est tellement naïve. Elle a quatre épines de rien du tout pour la protéger contre le monde...
Moi je m'assis parce que je ne pouvais plus me tenir debout. Il dit:
- Voilà... C'est tout...
Il hésita encore un peu, puis il se releva. Il fit un pas. Moi je ne pouvais pas bouger.
Il n'y eut rien qu'un éclair jaune près de sa cheville. Il demeura un instant immobile. Il ne cria pas. Il tomba doucement comme tombe un arbre. Ça ne fit même pas de bruit, à cause du sable.
CHAPITRE XXVII
Et maintenant, bien sûr, ça fait six ans déjà... Je n'ai jamais encore raconté cette histoire. Les camarades qui m'ont revu ont été bien contents de me revoir vivant. J'étais triste mais je leur disais: C'est la fatigue...
Maintenant je me suis un peu consolé. C'est à dire... pas tout à fait. Mais je sais bien qu'il est revenu à sa planète, car, au lever du jour, je n'ai pas retrouvé son corps. Ce n'était pas un corps tellement lourd... Et j'aime la nuit écouter les étoiles. C'est comme cinq cent millions de grelots...
Mais voilà qu'il se passe quelque chose d'extraordinaire. La muselière que j'ai dessinée pour le petit prince, j'ai oublié d'y ajouter la courroie de cuir ! Il n'aura jamais pu l'attacher au mouton. Alors je me demande: "Que s'est-il passé sur sa planète ? Peut-être bien que le mouton a mangé la fleur..."
Tantôt je me dis: "Sûrement non ! Le petit prince enferme sa fleur toutes les nuits sous son globe de verre, et il surveille bien son mouton..." Alors je suis heureux. Et toutes les étoiles rient doucement.
Tantôt je me dis: "On est distrait une fois ou l'autre, et ça suffit ! Il a oublié, un soir, le globe de verre, ou bien le mouton est sorti sans bruit pendant la nuit..." Alors les grelots se changent tous en larmes !...
C'est là un bien grand mystère. Pour vous qui aimez aussi le petit prince, comme pour moi, rien de l'univers n'est semblable si quelque part, on ne sait où, un mouton que nous ne connaissons pas a, oui ou non, mangé une rose...
Regardez le ciel. Demandez-vous: le mouton oui ou non a-t-il mangé la fleur ? Et vous verrez comme tout change...
Et aucune grande personne ne comprendra jamais que ça a tellement d'importance !
Ça c'est, pour moi, le plus beau et le plus triste paysage du monde. C'est le même paysage que celui de la page précédente, mais je l'ai dessiné une fois encore pour bien vous le montrer. C'est ici que le petit prince a apparu sur terre, puis disparu.
Regardez attentivement ce paysage afin d'être sûrs de le reconnaître, si vous voyagez un jour en Afrique, dans le désert. Et, s'il vous arrive de passer par là, je vous en supplie, ne vous pressez pas, attendez un peu juste sous l'étoile ! Si alors un enfant vient à vous, s'il rit, s'il a des cheveux d'or, s'il ne répond pas quand on l'interroge, vous devinerez bien qui il est. Alors soyez gentils ! Ne me laissez pas tellement triste: écrivez-moi vite qu'il est revenu...
© http://vietsciences.free.fr và http://vietsciences.org N
5/6/09
Nguyễn Đức Tùng : Thơ cần thiết cho ai?
Thơ cần thiết cho ai? (2)
30/05/2009 | 6:00 sáng |
Tác giả: Nguyễn Đức Tùng
Chuyên mục: Văn học - Nghệ thuật
Thẻ: Billy Collins
Bài 2 - Billy Collins: Một ngày nữa thôi
Mới đây, có dịp đi qua một bức tượng trong công viên, tôi bất giác nhớ đến bài thơ của Billy Collins. Tôi thầm cảm ơn ông về điều này.
Giữa những khuynh hướng khác nhau của thơ đương đại, hình như ngày càng trở nên khó hiểu đối với đa số người đọc, Billy Collins là một người đi ngược dòng. Thơ ông dễ hiểu. Hơn thế nữa, đó là một nhà thơ của đời sống đương thời, của những chi tiết bình dị hàng ngày. Đọc Collins tôi luôn luôn ngạc nhiên: nhìn quanh mình, ở đâu tôi cũng nhìn thấy những điều mà ông vừa mới chỉ ra, chỉ có điều là trước đó thì tôi không thấy được.
Sinh năm 1941 ở thành phố New York, tốt nghiệp tiến sĩ Anh văn ở Đại học California, Riverside với luận văn về Wordsworth và Coleridge, cặp nhà thơ tri âm tri kỉ, Billy Collins hiện sống ở New York. Hai lần là nhà thơ danh dự (poet laureate) của Hoa Kỳ. Được xem là người được công chúng mến mộ nhất hiện nay (1).
Collins thường trò chuyện với độc giả, không bao giờ quên độc giả trong thơ của ông. Đó là một cuộc trò chuyện không ngớt, bài này qua bài khác, ngày này qua ngày khác, miên man bất tận. Lần nào ông cũng có khả năng làm chúng ta ngạc nhiên.
bạn cảm thấy thế nào đây
nếu bạn biết
tôi viết những dòng này
thay vì bạn
I wonder how you are going to feel
when you find out
that I wrote this instead of you (2)
Hình như từ xưa đến nay, khi sáng tác, trong cơn cảm hứng, khác với các nhà văn, các nhà thơ thường chỉ viết cho mình. Trước hết, họ trò chuyện với chính mình. Billy Collins thì khác, ông đối thoại với người đọc trực tiếp hay kể chuyện cho họ nghe với một ngôn ngữ bình dân như thứ tiếng mà chúng ta vẫn nói mỗi ngày. Có lẽ vì vậy mà ông được nhiều người yêu mến, tìm đọc và đôi khi được gọi là nhà thơ của nhân dân.
Những bức tượng trong công viên
Anh nghĩ về em hôm nay
khi dừng chân trước bức tượng kỵ sĩ này
trong công viên
Em từng chỉ cho anh
những tư thế đẹp ý nghĩa thế nào.
Ngựa chồm hai vó lên cao
là người kỵ sĩ đã chết trên chiến trường
Còn một chân đưa lên:
kẻ ấy đang trúng thương
Nếu cả bốn chân đều chạm đất,
như bức tượng này -
móng đồng bám chặt vào nền đá -
kỵ sĩ vẫn còn trên lưng ngựa
Kẻ đăm đăm nhìn nhà hát đóng cửa bên kia đường
đã chết vì một nguyên nhân nào khác không phải chiến tranh
Trong bóng râm của bức tượng
anh thầm nghĩ về bao người khác
đã giản dị đi qua cuộc đời
không ngựa, không yên, cũng chẳng có gươm
người bộ hành không bao giờ nữa
đặt chân này lên trước chân kia.
Anh hình dung bức tượng
của người bệnh co quắp trên giường đá lạnh,
của kẻ tự tử chạm ngón chân mình lên mép gạch đá vân,
tượng của những nạn nhân
bịt mắt, của kẻ bị giết rồi tay còn che vết thương,
của người chết đuối lặng im trôi nổi trên bầu trời.
Và anh chôn chân ở đó,
trên nền cẩm thạch xám hồng
gần những bụi cây công viên,
tên anh và ngày tháng khắc trên bảng đồng,
Quỳ gối, mắt ngước nhìn lên,
cầu nguyện với mây trời
bay qua, mãi mãi xin thêm một ngày, một ngày nữa thôi.
Statues In The Park (3)
I thought of you today
when I stopped before an equestrian statue
in the middle of a public square.
you who had once instructed me
in the code of these noble poses.
A horse rearing up with two legs raised,
you told me, meant the rider had died in battle.
If only one leg was lifted,
the man had elsewhere succumbed to his wounds;
And if four legs were touching the ground,
as they were in this case -
bronze hooves affixed to a stone base -
It meant that the man on the horse,
this one staring intently
over the closed movie theater across the street,
had died of a cause other than war.
In the shadow of the statue,
I wondered about the others
who had simply walked through life
without a horse, a saddle, or a sword -
pedestrians who could no longer
place one foot in front of the other.
I pictured statues of the sickly
recumbent on their cold stone beds,
the suicides toeing the marble edge,
statues of accident victims covering their eyes,
the murdered covering their wounds,
the drowned silently treading the air.
And there was I,
up on a rosy-gray block of granite
near a cluster of shade trees in the local park,
my name and dates pressed into a plaque,
down on my knees, eyes lifted,
praying to the passing clouds,
forever begging for just one more day.
Hãy xem ông mở đầu như thế nào:
Anh nghĩ về em hôm nay
Cũng có thể là:
Em nghĩ về anh hôm nay
Hay:
Tôi nghĩ về bạn hôm nay
Vân vân.
Đó là điểm thuận lợi của một số ngôn ngữ như tiếng Anh. Điểm thuận lợi nào bao giờ cũng kèm theo nhược điểm. Nhưng đó là chuyện khác.
Câu mở đầu của một bài thơ là câu quan trọng. Vì nó là cánh cửa dành cho người đọc, mở vào thế giới riêng của bài thơ. Nhưng quan trọng hơn cả, cánh cửa ấy hầu như tác giả không tự mình chọn được. Bởi vậy khi lần đầu đọc câu thơ này tôi đã dừng lại một lát: hôm nay có gì lạ? Sao anh lại nghĩ về em hôm nay? Khi mỗi ngày đều nghĩ về em thì hôm nay anh có nghĩ nhiều hơn chăng? Câu mở đầu của Collins là một câu thơ trúng chỗ, không thể di lệch được, nhưng nó lại rất bình thường. Bất cứ một nhà thơ nào cũng có thể làm một câu tương tự.
Vấn đề là vào lúc nào?
Khi dừng chân trước bức tượng kị sỹ này
Chúng ta được dẫn đến trước một bức tượng trong công viên. Tưởng tượng bạn đi dạo chơi một mình, ngẩn ngơ lạc bước, dừng chân trước nó hồi lâu. Rồi bạn làm gì? Đưa máy ảnh lên chụp hình về khoe với bạn chăng? Im lặng thở dài? Hay mua một cây kem vừa mút vừa quay đi?
Ở trên tôi vừa nói thơ Collins dễ hiểu. Đó là nhờ ông dẫn chuyện tài tình. Tôi nhận ra rằng trong hầu hết các bài thơ hay, tiếng Việt hay tiếng nước ngoài, ngôn ngữ của nhà thơ thì dễ hiểu, nhưng chính nhà thơ thì không. Bạn được nghe kể chuyện một cách thong thả, có một khoảng cách giữa người nói và người nghe, nhưng khoảng cách đó không lớn, bao giờ cũng thân mật, nhờ tính hài hước ngấm ngầm bên trong.
Đã chết vì một nguyên nhân nào khác không phải chiến tranh
Té ra một người anh hùng cũng có thể chết vì bệnh viêm phổi chẳng hạn, hay vì một tai nạn xe cộ lãng xẹt, hay vì tuổi giá âm ỉ tới trong nhà dưỡng lão không con không cháu mà trợ cấp hưu trí không đủ sống.
Không ngựa không yên cũng chẳng có gươm
Chúng ta để ý rằng tính hài hước trong thơ Collins nhuốm phong cách u mặc phương Tây, nghĩa là nếu xem nó không phải hài hước thì cũng đúng. Bởi vì đó là sự thật được lật ra một cách thông minh.
Hình ảnh có tính ẩn dụ (metaphors) trong thơ có hai loại: những ẩn dụ mang tính trang trí và những ẩn dụ chức năng. Thơ càng non tay, loại thứ nhất càng nhiều. Thơ già dặn, loại thứ hai nhiều hơn.
Đặt chân này lên trước chân kia
Là một câu thơ chuyển tiếp, là một liên tưởng mạnh mẽ và quyến rũ vì nó liên hệ mật thiết với hình ảnh kỵ sĩ trên lưng ngựa. Nó đưa ta trở về với cuộc đời thường, nơi mà thông điệp của Billy Collins bắt đầu. Đó là một ẩn dụ có tính chức năng.
Chúng ta trở lại với hình ảnh ban đầu. Người kỵ sĩ là biểu hiện của cuộc chiến đấu, nhưng là cuộc chiến đấu nào? Đó là cuộc chiến đấu giữa các quốc gia, giữa con người và thiên nhiên hay giữa con người và con người trong xã hội? Hay là cuộc chiến đấu nội tâm ở mỗi cá nhân?
Kẻ trên yên ngựa đăm đăm nhìn về một nhà hát đóng cửa bên kia đường. Cuộc đời là sân khấu với những trò yêu ghét, say mê, nhầm lẫn, sự thật và giả dối, vinh quang và ảo vọng, như tấm vải nhiều màu dệt nên một đời người, một dân tộc, sự suy tàn của các phẩm chất tưởng như có tính di truyền vĩnh viễn.
Thực ra sự giản dị của Collins là sự giản-dị-hoá. Ông biết chọn những góc nhìn bất ngờ, thậm chí kì quặc, để từ đó tiến đến gần những tính chất quen thuộc hơn của sự vật. Từ một bức tượng đến số phận của người kỵ sĩ, từ người kỵ sĩ đến số phận của con người. Từ kẻ chiến thắng đến người chiến bại, từ anh hùng đến nạn nhân. Đó là đi từ cái riêng đến cái chung, đi từ phía bên này đến phía bên kia của lịch sử.
Kết thúc bài thơ, người kể chuyện bỗng hoá thân vào câu chuyện, biến thành một nhân vật trong bức tranh bao quát. Nhờ sự hoá thân này, anh hùng không đứng cao hơn nạn nhân. Tác giả đã dịu dàng chuyển chúng ta từ tầng sâu suy tư đến hình ảnh gần gũi. Sự dịch chuyển mau lẹ như thế tìm thấy nhiều thí dụ của nó trong thơ Billy Collins. Tuy là thí dụ, chúng không thể bắt chước được.
Tôi nói thí dụ, cũng bởi vì Collins thường dẫn chúng ta quay lại với những hình ảnh cụ thể, hàng ngày, ở cuối mỗi bài thơ của ông. Đọc Collins, không nên dẫn dắt suy luận trừu tượng đi quá xa: ông gần gũi với phương Đông ở điểm này.
Anh thấy gì? Anh thấy mình quỳ xuống, biến thành một bức tượng khác, tên anh và ngày tháng được khắc trên bảng đồng. Sự hi sinh nào đó của anh đã được các nhà viết sử công nhận, đã được một giai đoạn công nhận, thậm chí có hy vọng trở thành vĩnh viễn. Anh bị chôn chặt vào bức tượng của mình, đóng đinh vào cây thập tự thời gian và cây thập tự không gian.
Thì lúc ấy anh ao ước điều gì?
mãi mãi xin thêm một ngày, một ngày nữa thôi
để được sống giữa mọi người, sung sướng một cách tầm thường và phẫn nộ một cách cao cả như chúng ta, chán nản và hi vọng như chúng ta.
© 2009 Nguyễn Đức Tùng
© 2009 talawas blog
________
Chú thích
(1) Tạp chí Poets & Writers, Sep/Oct 2008
(2) Billy Collins, “You, Reader”, The Trouble with Poetry and Other Poems, NXB Random House, 2005
(3) Billy Collins, The Trouble with Poetry and Other Poems, NXB Random House, 2005
30/05/2009 | 6:00 sáng |
Tác giả: Nguyễn Đức Tùng
Chuyên mục: Văn học - Nghệ thuật
Thẻ: Billy Collins
Bài 2 - Billy Collins: Một ngày nữa thôi
Mới đây, có dịp đi qua một bức tượng trong công viên, tôi bất giác nhớ đến bài thơ của Billy Collins. Tôi thầm cảm ơn ông về điều này.
Giữa những khuynh hướng khác nhau của thơ đương đại, hình như ngày càng trở nên khó hiểu đối với đa số người đọc, Billy Collins là một người đi ngược dòng. Thơ ông dễ hiểu. Hơn thế nữa, đó là một nhà thơ của đời sống đương thời, của những chi tiết bình dị hàng ngày. Đọc Collins tôi luôn luôn ngạc nhiên: nhìn quanh mình, ở đâu tôi cũng nhìn thấy những điều mà ông vừa mới chỉ ra, chỉ có điều là trước đó thì tôi không thấy được.
Sinh năm 1941 ở thành phố New York, tốt nghiệp tiến sĩ Anh văn ở Đại học California, Riverside với luận văn về Wordsworth và Coleridge, cặp nhà thơ tri âm tri kỉ, Billy Collins hiện sống ở New York. Hai lần là nhà thơ danh dự (poet laureate) của Hoa Kỳ. Được xem là người được công chúng mến mộ nhất hiện nay (1).
Collins thường trò chuyện với độc giả, không bao giờ quên độc giả trong thơ của ông. Đó là một cuộc trò chuyện không ngớt, bài này qua bài khác, ngày này qua ngày khác, miên man bất tận. Lần nào ông cũng có khả năng làm chúng ta ngạc nhiên.
bạn cảm thấy thế nào đây
nếu bạn biết
tôi viết những dòng này
thay vì bạn
I wonder how you are going to feel
when you find out
that I wrote this instead of you (2)
Hình như từ xưa đến nay, khi sáng tác, trong cơn cảm hứng, khác với các nhà văn, các nhà thơ thường chỉ viết cho mình. Trước hết, họ trò chuyện với chính mình. Billy Collins thì khác, ông đối thoại với người đọc trực tiếp hay kể chuyện cho họ nghe với một ngôn ngữ bình dân như thứ tiếng mà chúng ta vẫn nói mỗi ngày. Có lẽ vì vậy mà ông được nhiều người yêu mến, tìm đọc và đôi khi được gọi là nhà thơ của nhân dân.
Những bức tượng trong công viên
Anh nghĩ về em hôm nay
khi dừng chân trước bức tượng kỵ sĩ này
trong công viên
Em từng chỉ cho anh
những tư thế đẹp ý nghĩa thế nào.
Ngựa chồm hai vó lên cao
là người kỵ sĩ đã chết trên chiến trường
Còn một chân đưa lên:
kẻ ấy đang trúng thương
Nếu cả bốn chân đều chạm đất,
như bức tượng này -
móng đồng bám chặt vào nền đá -
kỵ sĩ vẫn còn trên lưng ngựa
Kẻ đăm đăm nhìn nhà hát đóng cửa bên kia đường
đã chết vì một nguyên nhân nào khác không phải chiến tranh
Trong bóng râm của bức tượng
anh thầm nghĩ về bao người khác
đã giản dị đi qua cuộc đời
không ngựa, không yên, cũng chẳng có gươm
người bộ hành không bao giờ nữa
đặt chân này lên trước chân kia.
Anh hình dung bức tượng
của người bệnh co quắp trên giường đá lạnh,
của kẻ tự tử chạm ngón chân mình lên mép gạch đá vân,
tượng của những nạn nhân
bịt mắt, của kẻ bị giết rồi tay còn che vết thương,
của người chết đuối lặng im trôi nổi trên bầu trời.
Và anh chôn chân ở đó,
trên nền cẩm thạch xám hồng
gần những bụi cây công viên,
tên anh và ngày tháng khắc trên bảng đồng,
Quỳ gối, mắt ngước nhìn lên,
cầu nguyện với mây trời
bay qua, mãi mãi xin thêm một ngày, một ngày nữa thôi.
Statues In The Park (3)
I thought of you today
when I stopped before an equestrian statue
in the middle of a public square.
you who had once instructed me
in the code of these noble poses.
A horse rearing up with two legs raised,
you told me, meant the rider had died in battle.
If only one leg was lifted,
the man had elsewhere succumbed to his wounds;
And if four legs were touching the ground,
as they were in this case -
bronze hooves affixed to a stone base -
It meant that the man on the horse,
this one staring intently
over the closed movie theater across the street,
had died of a cause other than war.
In the shadow of the statue,
I wondered about the others
who had simply walked through life
without a horse, a saddle, or a sword -
pedestrians who could no longer
place one foot in front of the other.
I pictured statues of the sickly
recumbent on their cold stone beds,
the suicides toeing the marble edge,
statues of accident victims covering their eyes,
the murdered covering their wounds,
the drowned silently treading the air.
And there was I,
up on a rosy-gray block of granite
near a cluster of shade trees in the local park,
my name and dates pressed into a plaque,
down on my knees, eyes lifted,
praying to the passing clouds,
forever begging for just one more day.
Hãy xem ông mở đầu như thế nào:
Anh nghĩ về em hôm nay
Cũng có thể là:
Em nghĩ về anh hôm nay
Hay:
Tôi nghĩ về bạn hôm nay
Vân vân.
Đó là điểm thuận lợi của một số ngôn ngữ như tiếng Anh. Điểm thuận lợi nào bao giờ cũng kèm theo nhược điểm. Nhưng đó là chuyện khác.
Câu mở đầu của một bài thơ là câu quan trọng. Vì nó là cánh cửa dành cho người đọc, mở vào thế giới riêng của bài thơ. Nhưng quan trọng hơn cả, cánh cửa ấy hầu như tác giả không tự mình chọn được. Bởi vậy khi lần đầu đọc câu thơ này tôi đã dừng lại một lát: hôm nay có gì lạ? Sao anh lại nghĩ về em hôm nay? Khi mỗi ngày đều nghĩ về em thì hôm nay anh có nghĩ nhiều hơn chăng? Câu mở đầu của Collins là một câu thơ trúng chỗ, không thể di lệch được, nhưng nó lại rất bình thường. Bất cứ một nhà thơ nào cũng có thể làm một câu tương tự.
Vấn đề là vào lúc nào?
Khi dừng chân trước bức tượng kị sỹ này
Chúng ta được dẫn đến trước một bức tượng trong công viên. Tưởng tượng bạn đi dạo chơi một mình, ngẩn ngơ lạc bước, dừng chân trước nó hồi lâu. Rồi bạn làm gì? Đưa máy ảnh lên chụp hình về khoe với bạn chăng? Im lặng thở dài? Hay mua một cây kem vừa mút vừa quay đi?
Ở trên tôi vừa nói thơ Collins dễ hiểu. Đó là nhờ ông dẫn chuyện tài tình. Tôi nhận ra rằng trong hầu hết các bài thơ hay, tiếng Việt hay tiếng nước ngoài, ngôn ngữ của nhà thơ thì dễ hiểu, nhưng chính nhà thơ thì không. Bạn được nghe kể chuyện một cách thong thả, có một khoảng cách giữa người nói và người nghe, nhưng khoảng cách đó không lớn, bao giờ cũng thân mật, nhờ tính hài hước ngấm ngầm bên trong.
Đã chết vì một nguyên nhân nào khác không phải chiến tranh
Té ra một người anh hùng cũng có thể chết vì bệnh viêm phổi chẳng hạn, hay vì một tai nạn xe cộ lãng xẹt, hay vì tuổi giá âm ỉ tới trong nhà dưỡng lão không con không cháu mà trợ cấp hưu trí không đủ sống.
Không ngựa không yên cũng chẳng có gươm
Chúng ta để ý rằng tính hài hước trong thơ Collins nhuốm phong cách u mặc phương Tây, nghĩa là nếu xem nó không phải hài hước thì cũng đúng. Bởi vì đó là sự thật được lật ra một cách thông minh.
Hình ảnh có tính ẩn dụ (metaphors) trong thơ có hai loại: những ẩn dụ mang tính trang trí và những ẩn dụ chức năng. Thơ càng non tay, loại thứ nhất càng nhiều. Thơ già dặn, loại thứ hai nhiều hơn.
Đặt chân này lên trước chân kia
Là một câu thơ chuyển tiếp, là một liên tưởng mạnh mẽ và quyến rũ vì nó liên hệ mật thiết với hình ảnh kỵ sĩ trên lưng ngựa. Nó đưa ta trở về với cuộc đời thường, nơi mà thông điệp của Billy Collins bắt đầu. Đó là một ẩn dụ có tính chức năng.
Chúng ta trở lại với hình ảnh ban đầu. Người kỵ sĩ là biểu hiện của cuộc chiến đấu, nhưng là cuộc chiến đấu nào? Đó là cuộc chiến đấu giữa các quốc gia, giữa con người và thiên nhiên hay giữa con người và con người trong xã hội? Hay là cuộc chiến đấu nội tâm ở mỗi cá nhân?
Kẻ trên yên ngựa đăm đăm nhìn về một nhà hát đóng cửa bên kia đường. Cuộc đời là sân khấu với những trò yêu ghét, say mê, nhầm lẫn, sự thật và giả dối, vinh quang và ảo vọng, như tấm vải nhiều màu dệt nên một đời người, một dân tộc, sự suy tàn của các phẩm chất tưởng như có tính di truyền vĩnh viễn.
Thực ra sự giản dị của Collins là sự giản-dị-hoá. Ông biết chọn những góc nhìn bất ngờ, thậm chí kì quặc, để từ đó tiến đến gần những tính chất quen thuộc hơn của sự vật. Từ một bức tượng đến số phận của người kỵ sĩ, từ người kỵ sĩ đến số phận của con người. Từ kẻ chiến thắng đến người chiến bại, từ anh hùng đến nạn nhân. Đó là đi từ cái riêng đến cái chung, đi từ phía bên này đến phía bên kia của lịch sử.
Kết thúc bài thơ, người kể chuyện bỗng hoá thân vào câu chuyện, biến thành một nhân vật trong bức tranh bao quát. Nhờ sự hoá thân này, anh hùng không đứng cao hơn nạn nhân. Tác giả đã dịu dàng chuyển chúng ta từ tầng sâu suy tư đến hình ảnh gần gũi. Sự dịch chuyển mau lẹ như thế tìm thấy nhiều thí dụ của nó trong thơ Billy Collins. Tuy là thí dụ, chúng không thể bắt chước được.
Tôi nói thí dụ, cũng bởi vì Collins thường dẫn chúng ta quay lại với những hình ảnh cụ thể, hàng ngày, ở cuối mỗi bài thơ của ông. Đọc Collins, không nên dẫn dắt suy luận trừu tượng đi quá xa: ông gần gũi với phương Đông ở điểm này.
Anh thấy gì? Anh thấy mình quỳ xuống, biến thành một bức tượng khác, tên anh và ngày tháng được khắc trên bảng đồng. Sự hi sinh nào đó của anh đã được các nhà viết sử công nhận, đã được một giai đoạn công nhận, thậm chí có hy vọng trở thành vĩnh viễn. Anh bị chôn chặt vào bức tượng của mình, đóng đinh vào cây thập tự thời gian và cây thập tự không gian.
Thì lúc ấy anh ao ước điều gì?
mãi mãi xin thêm một ngày, một ngày nữa thôi
để được sống giữa mọi người, sung sướng một cách tầm thường và phẫn nộ một cách cao cả như chúng ta, chán nản và hi vọng như chúng ta.
© 2009 Nguyễn Đức Tùng
© 2009 talawas blog
________
Chú thích
(1) Tạp chí Poets & Writers, Sep/Oct 2008
(2) Billy Collins, “You, Reader”, The Trouble with Poetry and Other Poems, NXB Random House, 2005
(3) Billy Collins, The Trouble with Poetry and Other Poems, NXB Random House, 2005
Thử đề xuất một dẫn luận về Văn hoá Hiện đại hoá
Thử đề xuất một dẫn luận
về Văn hoá Hiện đại hoá
Phạm Toàn
“ Hiện nay chưa khai thác bô xít ở Tây Nguyên, dành tài nguyên đó cho thế hệ mai sau
và không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.”
Võ Nguyên Giáp
(thư ngày 20-5-09 gửi Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam, Chính phủ và Quốc hội).
Gần như chuyện làm hay không làm bauxite ở Tây Nguyên đang khiến cho không biết bao nhiêu người dân Việt Nam bị lôi cuốn vào một cuộc tranh luận. Còn cao hơn một cuộc tranh luận, đó là một cuộc suy nghĩ tập thể sâu rộng của những con người khó trách được họ thiếu ý thức công dân. Đã có gần ba nghìn người ký tên vào bản Kiến nghị yêu cầu dừng các dự án bauxite Tây Nguyên. Một khối lượng người không thể đếm được đã không ký vào bản Kiến nghị vì nhiều lý do (mà hai lý do chính là một nỗi sợ mơ hồ nào đó và sự thiếu công cụ thông tin (a)) song ngay cả những người không ký cũng vẫn theo dõi hết sức chặt chẽ cuộc vận động dân sự này.
Những ý kiến phản biện đều đã nói gần đủ. Mở màn, có lẽ phải nhắc đến loạt bài viết hết sức đầy đủ của một người trong cuộc, tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn, một cán bộ quản lý bậc cao ở ngay trong Tập đoàn Than Khoáng sản Viêt Nam (b). Tiếp theo, những tác giả khác nhau đã phản biện dựa trên những khía cạnh khác nhau của cùng một vấn đề. Có bài nói về kỹ thuật, có bài về môi trường, có bài lo về an ninh - quốc phòng, có bài nói về hiệu quả kinh tế, có bài về nỗi lo phá tan nền văn hoá bản địa (c), và rất gần đây có bài phát biểu có bản lĩnh, nhất là rất đúng lúc, chân tình và dũng cảm, dám nói đến chuyện lách luật (d).
Có một điều rất đáng chú ý, ấy là cả cái bên chủ trương làm bauxite lẫn bên chống lại chủ trương làm bauxite ở Tây Nguyên đều có “ngọn cờ” hiện đại hoá.
Vì cớ gì mà cùng một khái niệm lại có thể sinh ra hai loại hành động đối chọi nhau đến thế ?
Chỉ có thể lý giải như sau thôi : chắc chắn là nội dung của khái niệm hiện đại hoá đã chưa được hiểu một cách đầy đủ.
Vậy nên, trong bài viết ngắn này, tôi xin phép bổ sung một khía cạnh ít được chú ý, khía cạnh văn hoá của công cuộc hiện đại hoá đất nước, cái văn hoá được hiểu như bản thân cuộc hiện đại hoá, nói ra điều này cũng còn nhằm góp phần lý giải điều Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong lá thư số 3 mới rồi : “… không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” (e)
Hiện đại hoá
Để thống nhất cách hiểu khái niệm, để tránh bị nhiễu vì những quan niệm phóng túng về “hiện đại” (mà “tội lỗi” đáng yêu thì thuộc về các nghệ sĩ cùng các nhà thơ và nhà văn đang có tham vọng trở thành “hiện đại”, mà cũng còn thuộc về “ưu điểm” của các nhà lý luận không chịu quan tâm đến lý thuyết, thường hay vui mồm nói và viết về hiện đại hoá - công nghiệp hoá như một thói quen), tôi xin phép dẫn tóm tắt về “hiện đại hoá” như sau theo nội dung rút trong Đại Bách khoa thư Anh Quốc (Encyclopedia Britannica).
1./ Hiện đại hoá là sự biến cải một xã hội từ hoàn cảnh nông thôn và nông nghiệp sang một xã hội thế tục, đô thị và công nghiệp. (Đây là dấu hiệu căn bản, chung nhất).
2./ Công cuộc biến cải nói trên gắn liền với (chỉ có thể xảy ra cùng với) công cuộc công nghiệp hoá. (Đây là yếu tố căn bản để xã hội tiểu nông trở thành xã hội hiện đại hoá).
3./ Trong công cuộc công nghiệp hoá, ta nhận thấy
a.) vai trò quan trọng của cá nhân, nó càng ngày càng thay thế cho gia đình, cộng đồng hoặc nhóm nghề nghiệp trong tư cách là đơn vị cơ bản của xã hội ;
b.) sự phân công lao động, đặc điểm của công nghiệp hoá, diễn ra đến từng cá nhân, cũng áp dụng cho các thiết chế càng ngày càng chuyên nghịêp hoá cao;
c.) xã hội không còn nằm trong vòng chi phối của phong tục hoặc tập quán cụ thể, mà được chi phối bởi những nguyên lý trừu tượng được hình thành vì mục đích cai quản xã hội. Các niềm tin tôn giáo dần dần bớt quan trọng, và các nét đặc thù văn hoá có nhiều khi biến mất.
4./ Hiện đại hoá là một tiến trình “bỏ ngỏ”, liên tục và không giới hạn. Hệ quả của đặc điểm đó là :
a.) trong lịch sử, tiến trình đó diễn ra trong nhiều thế kỷ với những giai đoạn “tăng tốc” khác nhau
b.) nói chung, tiến trình đó không mang tính chất tĩnh, không là thành tựu “làm một lần cho xong ngay”, mà đó là một tiến trình vừa đi vừa đìều chỉnh để có sự cân bằng.
c.) công cuộc hiện đại hoá do đó không bao giờ ngang nhau ở các trình độ và các vùng miền, và cũng luôn luôn hàm chứa sự phát triển chênh lệch, vì thế mà có xung đột và vì thế mà phải giải quyết xung đột để công cuộc hiện đại hoá tiến bước.
5./ Hiện đại hoá được hình dung như dòng điện hai “pha” : một pha đi lên, thuận lợi nhiều hơn khó khăn, sức chống đối không mạnh, và có chống đối cũng dễ thua ; một pha “đi xuống”, với sự xuất hiện những khó khăn cả khách quan lẫn chủ quan (do bản thân công cuộc hiện đại hoá gây ra).
6./ Nói cách khác, công cuộc hiện đại hoá là một sự nghiệp biện chứng, tiến hoá nâng cao dần chứ không thành tựu ngay một lúc thông qua xung đột - giải quyết xung đột - xung đột mới, tiến trình được gọi bằng Thách Thức và Đáp Trả thách thức.
Hiện đại hoá như một nền văn hoá
Trong những đặc điểm của “hiện đại hoá” được thử dẫn ra bên trên, có yếu tố này tuy nằm lẫn giữa mọi điều song lại vô cùng quan trọng : tiến trình đó không mang tính chất tĩnh, không là thành tựu “làm một lần cho xong ngay”, và ý nghĩa “văn hoá” nằm trong chính tình tiết ấy.
Cái văn hoá (culture) ấy là một công cuộc vun trồng (culture) ! Nó là những việc làm, nó không nằm trong lời nói suông. Nó là những việc làm liên tiếp nhiều thế hệ, chứ không là việc xây dăm ba khu nhà máy và vài bẩy chục cái sân golf.
Vì vậy mà, xin đừng vội tưởng hễ cứ nói hiện đại hoá là tức khắc có sự nghiệp hiện đại hoá ! Cũng như có một thời (mà hình như tới bây giờ thời đó vẫn nằm y nguyên trong bộ giáo trình dùng đâu đó), ta cứ ngỡ rằng hễ nói to lên rằng “Chủ nghĩa xã hội đi từ không tưởng đến khoa học” thì lập tức cái thực thể ấy bỗng dưng từ không tưởng biến thành khoa học thật ! Cho nên, cũng là hiện đại hoá cả thôi, nhưng rất có thể sẽ có nơi làm đúng và có nơi làm sai, có lúc làm đúng và có lúc làm sai. Và cũng là hiện đại hoá cả thôi, nhưng công cuộc hiện đại hoá ở mỗi nơi lại có thể mang một diện mạo khác nhau, khiến cho có nơi thì công cuộc đó diễn ra như một sự nghiệp đích thực, và có nơi lại diễn ra như trò hề dưới sự nhào nặn của những tác nhân mãi mãi không bao giờ đạt tới trình độ trưởng thành.
Nói một cách khác, những công việc tiến hành để tổ chức công cuộc hiện đại hoá chính là công cuộc vun trồng cho công cuộc hiện đại hoá ấy. Và công cuộc vun trồng đó mang nội dung khái niệm văn hoá hiểu theo nghĩa văn hoá như là “mọi thứ gì con người làm ra để cả con người lẫn môi trường sống đều không còn là cái trạng thái tự nhiên hoang dã nữa” (f).
Theo định nghĩa đó, ta hình dung một con sông, một quả núi, một cánh đồng… khi có bàn tay con người đụng vào, bỗng thành con sông văn hoá, quả núi văn hoá, cánh đồng văn hoá… Và bản thân con người trong khi “cải tạo” cái tự nhiên hoang dã kia cũng tự cải tạo chính mình để trở thành, chẳng hạn như, con người của nền văn hoá sông Hồng, con người của nền văn hoá Lưỡng Hà, con người của nền văn hoá Hoàng Hà - Dương Tử… đó là vài thí dụ. Những dòng sông ấy, những vùng núi ấy, những đồng bằng ấy… sau một quá trình xây dựng lâu dài, vô cùng lâu dài, không khác gì công cuộc vun trồng suốt nhiều triệu năm để có những cánh rừng đại ngàn làm say máu những tên lâm tặc thời “hiện đại”. Và cái thiên nhiên hoang dã đã được con người thuần hoá và vun trồng sẽ cùng trở thành một cơ thể với con người.
Con người nhào nặn cái thiên nhiên hoang dã hàng triệu triệu năm để tự đạt tới trình độ những con người của nông thôn và những nền nông nghiệp nơi con người được tự cải tạo để quên đi những cung cách sống hái lượm và săn bắt. Bẵng đi biết bao năm tháng, và rồi con người nông nghiệp đó cũng tự cải tạo mình khi bước vào giai đoạn hiện đại hoá, biến cải xã hội tiểu nông trước đó thành xã hội hiện đại hoá với dấu hiệu hoàn toàn dễ nhận là công nghịêp hoá. Sự nghiệp này chỉ mới diễn ra rất gần đây thôi. Người ta đã ví von một cách hình ảnh rằng, nếu lịch sử loài người là cái mặt đồng hồ với đủ 12 giờ, thì công cuộc hiện đại hoá chỉ mới diễn ra ở năm phút cuối cùng mà thôi.
Công cuộc hiện đại hoá diễn ra một cách cổ điển ở châu Âu và ở Bắc Mỹ nơi các sản phẩm của công nghiệp hoá không chỉ là những hàng hoá sản xuất theo lối dây chuyền, mà còn là con người thấm nhuần đức tính lao động có kỷ luật cao của công nghịêp hoá. Thế rồi, đến lúc, công cuộc hiện đại hoá ở châu Âu và Bắc Mỹ lại bộc lộ ra những điểm khác nhau : công cuộc công nghiệp hoá thì vẫn diễn ra như nhau, nhưng công cuộc dân chủ hoá thì xảy ra hơi khác nhau, trong khi châu Âu chìm đắm trong những cuộc “cách mạng” liên miên, thì Hoa Kỳ vẫn công nghiệp hoá mà lại thoát được cảnh hỗn loạn không đáng mong muốn đó (g). Công cuộc hiện đại hoá ở Nhật Bản dưới thời Vua Meiji lại được lãnh đạo bởi tầng lớp samourai bậc trung bất mãn với cảnh tham nhũng trong nước, sự nghiệp này của họ lại bắt đầu với học vấn : nếu như công cuộc hiện đại hoá ở các nước châu Âu là tiền đề cho nâng cao học vấn của con người, thì ở Nhật Bản, học vấn lại là tiền đề cho hiện đại hoá (h). Công cuộc hiện đại hoá ở Nhật Bản và ở Nga đều mang màu sắc của học vấn với một chút khác biệt – ở Nga với ông Vua thợ mộc (i) và ở Nhật Bản với phong trào cử sinh viên đi du học để rồi trở về công nghiệp hoá đất nước ; một nơi có một ông thợ mộc vĩ đại trong mênh mông những anh nông dân nát rượu, và một bên là trào lưu có ý thức đông đảo người dân trở thành “thợ mộc”.
Đau khổ nhất là những nước chậm phát triển, những địa chỉ ngoi ngóp mãi trong cảnh thuộc địa hoặc nửa thuộc địa, tiếp đó lại bị bắt buộc phải hiện đại hoá (như một thứ quả chín ép) trong điều kiện khá nghịch cảnh : ở bên trong thì phát triển theo một con đường không chính xác nếu không nói là chệch hướng, và ở bên ngoài thì thiếu thuận lợi đến độ ngặt nghèo (chiến tranh, bóc lột, phân biệt đối xử). Đến độ các nhà xã hội học liền phân biệt và thấy được ngay điều này : mặc dù đã có cuộc sống hiện đại ở những quốc gia nào đó nhưng không nhất thiết ở đó đã có công cuộc hiện đại hoá thực thụ theo đúng khái niệm. Nó dẫn đến những cuộc tranh cãi về hiện đại hoá đa tạp (“multiple modernities”) xoay quanh những dẫn chứng là công cuộc hiện đại hoá cổ điển (mẫu mực) và cũng lấy bằng chứng từ những xã hội “hiện đại hoá” giả tạo.
Hiện đại hoá cổ điển (mẫu mực) thì đã đủ rõ rồi. Còn hiện đại hoá giả tạo diễn ra theo những dấu hiệu gì ?
Xin phép tiến cử một số tiêu chuẩn sau để bà con cùng suy nghĩ.
Dấu hiệu thứ nhất : phát triển không bền vững. Ở nơi chỉ bán tài nguyên tự nhiên, chỉ nhăm nhe đào khoáng sản lên và hút dầu thô lên mà bán thì ở đó cũng có thể giàu lên chút đỉnh, cũng thấy kỹ thuật hiện đại, cũng có đời sống “hiện đại”, nhưng vẫn không phải là hiện đại hoá đích thực. Nhờ giá dầu tăng gấp đôi mà có ông tổng thống nào đó được tiếng là “người hùng” vì đã trả được hết nợ của nước mình, nhưng đó vẫn là phát triển không bền vững. Ở nơi không tổ chức trồng rừng mà chỉ phá rừng đi bán thì cũng có thể dư tiền mua máy bay để chơi sang hoặc chạy nhẩy múa may trên sân cỏ, nhưng đó vẫn là phát triển không bền vững.
Dấu hiệu thứ hai : phát triển không có ý thức. Công nghiệp hoá, nội dung cơ bản của hiện đại hoá, có thể diễn ra theo cách có ý thức hoặc theo cách vô ý thức. Công nghiệp hoá có ý thức là sự làm ăn dựa trên một trình độ giáo dục cao : công nghiệp hoá là làm ăn hiệp tác, có kế hoạch, có kỷ luật, và do bản chất công nghiệp hoá mà tiết kiệm tối đa. Công nghịêp hoá có ý thức là nền văn hoá hiện đại hoá của những con người hiện đại tự sinh ra chính mình trong cuộc vun trồng hiện đại hoá kia. Còn công nghiệp hoá vô ý thức chỉ là chụp giật, là hố ngăn cách giàu nghèo càng ngày càng gia tăng. Ta đang thấy một tầng lớp tỷ phú mới mà ở Trung Hoa ngày nay gọi bằng "Đảng Thái tử" (“những ông hoàng bà chúa của Đảng”), còn ở Việt Nam thì gọi bằng lớp COCC (“Con Ông Cháu Cha”) với những “phi vụ” không sao kiểm soát nổi, và bên cạnh đó là đông đảo vô cùng những người dân tuy không còn bị chết đói nữa nhưng vẫn hoàn toàn “đói cho đến chết”, đói cả vật chất lẫn tinh thần. Muốn nhìn thấy điều này, xin tới thăm các chợ lao động ở đầu đường đầu hẻm, và xin đếm những gánh hàng rong nhếch nhác ở các thành phố hoa lệ.
Dấu hiệu thứ ba : kinh tế hiện đại song hành với tư duy trung đại. Do công cuộc hiện đại hoá diễn ra theo lối đánh tráo khái niệm, nên ngay tại những “thiên đường” của nghìn lẻ một đêm xưa, ta vẫn có thể bắt gặp những tập tục Trung cổ tiến hành bằng phương tiện hiện đại như dùng xăng đốt các cô gái vô tội. Dấu hiệu này khó nhận diện do chỗ con người thời “hiện đại” giỏi ngụy biện : ở những xã hội cai trị bằng Tôn giáo với đủ loại đuôi isme thì vẫn thấy có đầy đủ các thiết chế “dân chủ” “bình đẳng” “bình quyền”. Nhưng nếu tinh ý, ta sẽ thấy cái phương diện văn hoá hiện đại hoá kiểu đánh tráo đó đều có đặc điểm chung là lời hay ý đẹp đi song hành với làm xấu nghĩ bẩn. Trong cái nền “văn hoá” này, tất cả đều bị Thánh hoá theo cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen, tất cả đều nhăm nhe lợi dụng thánh thần, những kẻ có học nhất luôn miệng nói đến “kinh tế tri thức” cũng suốt ngày sì sụp cúng bái, bẩn thỉu đến độ có kẻ còn đi mua trinh gái trẻ để sự kinh doanh không gặp vận xấu. Một cơ quan thời hiện đại mà nghi ngút khói hương là chuyện thường thấy ; nhưng như thế vẫn chưa đủ, người ta còn triệu tập hội nghị huấn luyện tâm linh kinh doanh, dạy các đại gia xem “ngày tốt giờ tốt”, dạy cả việc tránh “ra ngõ gặp gái” ở nơi ngay ngõ ra vào vẫn treo khẩu hiệu “nam nữ bình quyền”.
Thiết nghĩ, khái niệm văn hoá hiện đại hoá này cần lắm. Ngày xưa, cụ Hồ Chí Minh dạy “Muốn có chủ nghĩa xã hội phải có con người xã hội chủ nghĩa”. Lời dạy đó có nghĩa gì ? Nó nhắc nhở ta rằng con người là sinh vật có ý thức, làm việc gì cũng phải được chỉ đạo bởi ý thức. Con người đó muốn hiện đại hoá thì cũng phải có ý thức về cái văn hoá hiện đại hoá đó, chứ không thể nhắm mắt làm liều. Vua Meiji và vua Piôt Đại đế đáng trọng không vì các vị là Vua mà vẫn làm thợ mộc hoặc đi buôn, mà đáng trọng ở cái sự nghiệp hiện đại hoá với ý thức văn hoá hiện đại hoá không chút mập mờ, không thể bị hiểu nhầm.
Lời Đại tướng căn dặn “… không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” có ý nghĩa là sự nghiệp hiện đại hoá cần xây dựng dần dần, cần được vun trồng trên cái nền ý thức khoa học và tâm hồn trong sáng, sự nghiệp phát triển đất nước cần tiến lên một cách bền vững chứ không “tiến lên” theo lối chụp giật. Một sự nghiệp văn hoá hiện đại hoá phải đem lại hạnh phúc cho con người chứ không đem lại đất đai và nguồn nước ô nhiễm cho con người, không đem lại những phương tiện tốt đẹp chỉ để thỏa mãn bản năng con vật ở những kẻ giàu nổi.
Những ai có cái ghế ngồi mà trước mặt đề hàng chữ Ủy ban lý luận này nọ cần biết nghĩ hơn là vội vã tung ra những kết luận sặc mùi vị tuyên truyền xa lạ với khẩu vị con người thời toàn cầu hoá mà ngoài những phản ứng cực đoan dễ thấy, ngay thái độ dửng dưng nhất cũng cần được hiểu đó là sự khước từ mang tính chất của những con sóng ngầm.
Mấy lời dẫn luận này là một đề xuất dè dặt mong được góp ý.
Hà Nội, 28 tháng 5 năm 2009
PHẠM TOÀN
(a) Có người vừa mới đây gọi điện cho giáo sư Huệ Chi để ký tên vào bản Kiến nghị, mà lý do chỉ vì ông không có công cụ và do đó không vào được mạng Internet và cả tháng nay ông không biết là có bản Kiến nghị. Mặt khác, tất cả báo chí đều bị buộc đi theo "lề bên phải" khiến người dân bình thường không vào được Internet cũng bị tước nốt mất thông tin. Còn lại, có bao nhiêu triệu người có thể sẽ nằm ngay bên dưới quả bom hàng triệu tấn bùn đỏ mà nào có biết đến nguy cơ đó ?
(b) Loạt bài của Tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn được mang chung tiêu đề trên vietnamnet "Đại dự án bô - xít Tây Nguyên: người trong cuộc đề xuất gì?"
(c) Xin coi khoảng ba chục bài trong vòng một vài tháng tập hợp trên vietnamnet " Đại dự án bô-xít Tây Nguyên và ý kiến nhiều chiều"
(d) Giáo sư Nguyễn Minh Thuyết,"Không đưa dự án bô-xít ra Quốc hội là lách luật" , vietnamnet, ngày 27-5-2009.
(e) Xin coi toàn văn lá thư của Đại tướng trên trang mạng Diễn Đàn hay Bauxitevietnam.info ngày 27-5-2009.
(f) Xin coi Phạm Toàn, Hợp lưu các dòng tâm lý học giáo dục, Tri thức và Trung tâm Văn hoá-Ngôn ngữ Đông Tây xuất bản, Hà Nội, 2008, trang 336.
(g) Có lẽ cuốn sách rất dễ đọc kể khá đầy đủ về câu chuyện hiện đại hoá này là của Alexis de Tocqueville, Nền dân trị Mỹ, Phạm Toàn dịch, nhà xuất bản Tri thức, Hà Nội, 2007, tái bản 2009.
(h) Ít nhất đây là cảm nhận của người viết sau khi đọc những cuốn sách tổng kết 100 năm hiện đại hoá nước Nhật, như Nhật Bản cường quốc thứ ba, Nước Nhật Bản thần kỳ… Mong rằng cảm nhận này không quá sai lầm!
(i) Đông Kinh nghĩa thục có thơ ca ngợi vua “Bỉ Đắc” tức Piôt hoặc Peter đệ nhất : “Có vua Bỉ Đắc xưa kia / Bỏ ngôi đi học lấy nghề bách công”. (Lấy lại một tư liệu của nhà giáo ưu tú Vũ Thế Khôi).
Copyright © 2006 by Dien Dan Forum, BP 50, 92340 Bourg-La-Reine, France
diendan@diendan.org
về Văn hoá Hiện đại hoá
Phạm Toàn
“ Hiện nay chưa khai thác bô xít ở Tây Nguyên, dành tài nguyên đó cho thế hệ mai sau
và không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.”
Võ Nguyên Giáp
(thư ngày 20-5-09 gửi Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Việt Nam, Chính phủ và Quốc hội).
Gần như chuyện làm hay không làm bauxite ở Tây Nguyên đang khiến cho không biết bao nhiêu người dân Việt Nam bị lôi cuốn vào một cuộc tranh luận. Còn cao hơn một cuộc tranh luận, đó là một cuộc suy nghĩ tập thể sâu rộng của những con người khó trách được họ thiếu ý thức công dân. Đã có gần ba nghìn người ký tên vào bản Kiến nghị yêu cầu dừng các dự án bauxite Tây Nguyên. Một khối lượng người không thể đếm được đã không ký vào bản Kiến nghị vì nhiều lý do (mà hai lý do chính là một nỗi sợ mơ hồ nào đó và sự thiếu công cụ thông tin (a)) song ngay cả những người không ký cũng vẫn theo dõi hết sức chặt chẽ cuộc vận động dân sự này.
Những ý kiến phản biện đều đã nói gần đủ. Mở màn, có lẽ phải nhắc đến loạt bài viết hết sức đầy đủ của một người trong cuộc, tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn, một cán bộ quản lý bậc cao ở ngay trong Tập đoàn Than Khoáng sản Viêt Nam (b). Tiếp theo, những tác giả khác nhau đã phản biện dựa trên những khía cạnh khác nhau của cùng một vấn đề. Có bài nói về kỹ thuật, có bài về môi trường, có bài lo về an ninh - quốc phòng, có bài nói về hiệu quả kinh tế, có bài về nỗi lo phá tan nền văn hoá bản địa (c), và rất gần đây có bài phát biểu có bản lĩnh, nhất là rất đúng lúc, chân tình và dũng cảm, dám nói đến chuyện lách luật (d).
Có một điều rất đáng chú ý, ấy là cả cái bên chủ trương làm bauxite lẫn bên chống lại chủ trương làm bauxite ở Tây Nguyên đều có “ngọn cờ” hiện đại hoá.
Vì cớ gì mà cùng một khái niệm lại có thể sinh ra hai loại hành động đối chọi nhau đến thế ?
Chỉ có thể lý giải như sau thôi : chắc chắn là nội dung của khái niệm hiện đại hoá đã chưa được hiểu một cách đầy đủ.
Vậy nên, trong bài viết ngắn này, tôi xin phép bổ sung một khía cạnh ít được chú ý, khía cạnh văn hoá của công cuộc hiện đại hoá đất nước, cái văn hoá được hiểu như bản thân cuộc hiện đại hoá, nói ra điều này cũng còn nhằm góp phần lý giải điều Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong lá thư số 3 mới rồi : “… không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” (e)
Hiện đại hoá
Để thống nhất cách hiểu khái niệm, để tránh bị nhiễu vì những quan niệm phóng túng về “hiện đại” (mà “tội lỗi” đáng yêu thì thuộc về các nghệ sĩ cùng các nhà thơ và nhà văn đang có tham vọng trở thành “hiện đại”, mà cũng còn thuộc về “ưu điểm” của các nhà lý luận không chịu quan tâm đến lý thuyết, thường hay vui mồm nói và viết về hiện đại hoá - công nghiệp hoá như một thói quen), tôi xin phép dẫn tóm tắt về “hiện đại hoá” như sau theo nội dung rút trong Đại Bách khoa thư Anh Quốc (Encyclopedia Britannica).
1./ Hiện đại hoá là sự biến cải một xã hội từ hoàn cảnh nông thôn và nông nghiệp sang một xã hội thế tục, đô thị và công nghiệp. (Đây là dấu hiệu căn bản, chung nhất).
2./ Công cuộc biến cải nói trên gắn liền với (chỉ có thể xảy ra cùng với) công cuộc công nghiệp hoá. (Đây là yếu tố căn bản để xã hội tiểu nông trở thành xã hội hiện đại hoá).
3./ Trong công cuộc công nghiệp hoá, ta nhận thấy
a.) vai trò quan trọng của cá nhân, nó càng ngày càng thay thế cho gia đình, cộng đồng hoặc nhóm nghề nghiệp trong tư cách là đơn vị cơ bản của xã hội ;
b.) sự phân công lao động, đặc điểm của công nghiệp hoá, diễn ra đến từng cá nhân, cũng áp dụng cho các thiết chế càng ngày càng chuyên nghịêp hoá cao;
c.) xã hội không còn nằm trong vòng chi phối của phong tục hoặc tập quán cụ thể, mà được chi phối bởi những nguyên lý trừu tượng được hình thành vì mục đích cai quản xã hội. Các niềm tin tôn giáo dần dần bớt quan trọng, và các nét đặc thù văn hoá có nhiều khi biến mất.
4./ Hiện đại hoá là một tiến trình “bỏ ngỏ”, liên tục và không giới hạn. Hệ quả của đặc điểm đó là :
a.) trong lịch sử, tiến trình đó diễn ra trong nhiều thế kỷ với những giai đoạn “tăng tốc” khác nhau
b.) nói chung, tiến trình đó không mang tính chất tĩnh, không là thành tựu “làm một lần cho xong ngay”, mà đó là một tiến trình vừa đi vừa đìều chỉnh để có sự cân bằng.
c.) công cuộc hiện đại hoá do đó không bao giờ ngang nhau ở các trình độ và các vùng miền, và cũng luôn luôn hàm chứa sự phát triển chênh lệch, vì thế mà có xung đột và vì thế mà phải giải quyết xung đột để công cuộc hiện đại hoá tiến bước.
5./ Hiện đại hoá được hình dung như dòng điện hai “pha” : một pha đi lên, thuận lợi nhiều hơn khó khăn, sức chống đối không mạnh, và có chống đối cũng dễ thua ; một pha “đi xuống”, với sự xuất hiện những khó khăn cả khách quan lẫn chủ quan (do bản thân công cuộc hiện đại hoá gây ra).
6./ Nói cách khác, công cuộc hiện đại hoá là một sự nghiệp biện chứng, tiến hoá nâng cao dần chứ không thành tựu ngay một lúc thông qua xung đột - giải quyết xung đột - xung đột mới, tiến trình được gọi bằng Thách Thức và Đáp Trả thách thức.
Hiện đại hoá như một nền văn hoá
Trong những đặc điểm của “hiện đại hoá” được thử dẫn ra bên trên, có yếu tố này tuy nằm lẫn giữa mọi điều song lại vô cùng quan trọng : tiến trình đó không mang tính chất tĩnh, không là thành tựu “làm một lần cho xong ngay”, và ý nghĩa “văn hoá” nằm trong chính tình tiết ấy.
Cái văn hoá (culture) ấy là một công cuộc vun trồng (culture) ! Nó là những việc làm, nó không nằm trong lời nói suông. Nó là những việc làm liên tiếp nhiều thế hệ, chứ không là việc xây dăm ba khu nhà máy và vài bẩy chục cái sân golf.
Vì vậy mà, xin đừng vội tưởng hễ cứ nói hiện đại hoá là tức khắc có sự nghiệp hiện đại hoá ! Cũng như có một thời (mà hình như tới bây giờ thời đó vẫn nằm y nguyên trong bộ giáo trình dùng đâu đó), ta cứ ngỡ rằng hễ nói to lên rằng “Chủ nghĩa xã hội đi từ không tưởng đến khoa học” thì lập tức cái thực thể ấy bỗng dưng từ không tưởng biến thành khoa học thật ! Cho nên, cũng là hiện đại hoá cả thôi, nhưng rất có thể sẽ có nơi làm đúng và có nơi làm sai, có lúc làm đúng và có lúc làm sai. Và cũng là hiện đại hoá cả thôi, nhưng công cuộc hiện đại hoá ở mỗi nơi lại có thể mang một diện mạo khác nhau, khiến cho có nơi thì công cuộc đó diễn ra như một sự nghiệp đích thực, và có nơi lại diễn ra như trò hề dưới sự nhào nặn của những tác nhân mãi mãi không bao giờ đạt tới trình độ trưởng thành.
Nói một cách khác, những công việc tiến hành để tổ chức công cuộc hiện đại hoá chính là công cuộc vun trồng cho công cuộc hiện đại hoá ấy. Và công cuộc vun trồng đó mang nội dung khái niệm văn hoá hiểu theo nghĩa văn hoá như là “mọi thứ gì con người làm ra để cả con người lẫn môi trường sống đều không còn là cái trạng thái tự nhiên hoang dã nữa” (f).
Theo định nghĩa đó, ta hình dung một con sông, một quả núi, một cánh đồng… khi có bàn tay con người đụng vào, bỗng thành con sông văn hoá, quả núi văn hoá, cánh đồng văn hoá… Và bản thân con người trong khi “cải tạo” cái tự nhiên hoang dã kia cũng tự cải tạo chính mình để trở thành, chẳng hạn như, con người của nền văn hoá sông Hồng, con người của nền văn hoá Lưỡng Hà, con người của nền văn hoá Hoàng Hà - Dương Tử… đó là vài thí dụ. Những dòng sông ấy, những vùng núi ấy, những đồng bằng ấy… sau một quá trình xây dựng lâu dài, vô cùng lâu dài, không khác gì công cuộc vun trồng suốt nhiều triệu năm để có những cánh rừng đại ngàn làm say máu những tên lâm tặc thời “hiện đại”. Và cái thiên nhiên hoang dã đã được con người thuần hoá và vun trồng sẽ cùng trở thành một cơ thể với con người.
Con người nhào nặn cái thiên nhiên hoang dã hàng triệu triệu năm để tự đạt tới trình độ những con người của nông thôn và những nền nông nghiệp nơi con người được tự cải tạo để quên đi những cung cách sống hái lượm và săn bắt. Bẵng đi biết bao năm tháng, và rồi con người nông nghiệp đó cũng tự cải tạo mình khi bước vào giai đoạn hiện đại hoá, biến cải xã hội tiểu nông trước đó thành xã hội hiện đại hoá với dấu hiệu hoàn toàn dễ nhận là công nghịêp hoá. Sự nghiệp này chỉ mới diễn ra rất gần đây thôi. Người ta đã ví von một cách hình ảnh rằng, nếu lịch sử loài người là cái mặt đồng hồ với đủ 12 giờ, thì công cuộc hiện đại hoá chỉ mới diễn ra ở năm phút cuối cùng mà thôi.
Công cuộc hiện đại hoá diễn ra một cách cổ điển ở châu Âu và ở Bắc Mỹ nơi các sản phẩm của công nghiệp hoá không chỉ là những hàng hoá sản xuất theo lối dây chuyền, mà còn là con người thấm nhuần đức tính lao động có kỷ luật cao của công nghịêp hoá. Thế rồi, đến lúc, công cuộc hiện đại hoá ở châu Âu và Bắc Mỹ lại bộc lộ ra những điểm khác nhau : công cuộc công nghiệp hoá thì vẫn diễn ra như nhau, nhưng công cuộc dân chủ hoá thì xảy ra hơi khác nhau, trong khi châu Âu chìm đắm trong những cuộc “cách mạng” liên miên, thì Hoa Kỳ vẫn công nghiệp hoá mà lại thoát được cảnh hỗn loạn không đáng mong muốn đó (g). Công cuộc hiện đại hoá ở Nhật Bản dưới thời Vua Meiji lại được lãnh đạo bởi tầng lớp samourai bậc trung bất mãn với cảnh tham nhũng trong nước, sự nghiệp này của họ lại bắt đầu với học vấn : nếu như công cuộc hiện đại hoá ở các nước châu Âu là tiền đề cho nâng cao học vấn của con người, thì ở Nhật Bản, học vấn lại là tiền đề cho hiện đại hoá (h). Công cuộc hiện đại hoá ở Nhật Bản và ở Nga đều mang màu sắc của học vấn với một chút khác biệt – ở Nga với ông Vua thợ mộc (i) và ở Nhật Bản với phong trào cử sinh viên đi du học để rồi trở về công nghiệp hoá đất nước ; một nơi có một ông thợ mộc vĩ đại trong mênh mông những anh nông dân nát rượu, và một bên là trào lưu có ý thức đông đảo người dân trở thành “thợ mộc”.
Đau khổ nhất là những nước chậm phát triển, những địa chỉ ngoi ngóp mãi trong cảnh thuộc địa hoặc nửa thuộc địa, tiếp đó lại bị bắt buộc phải hiện đại hoá (như một thứ quả chín ép) trong điều kiện khá nghịch cảnh : ở bên trong thì phát triển theo một con đường không chính xác nếu không nói là chệch hướng, và ở bên ngoài thì thiếu thuận lợi đến độ ngặt nghèo (chiến tranh, bóc lột, phân biệt đối xử). Đến độ các nhà xã hội học liền phân biệt và thấy được ngay điều này : mặc dù đã có cuộc sống hiện đại ở những quốc gia nào đó nhưng không nhất thiết ở đó đã có công cuộc hiện đại hoá thực thụ theo đúng khái niệm. Nó dẫn đến những cuộc tranh cãi về hiện đại hoá đa tạp (“multiple modernities”) xoay quanh những dẫn chứng là công cuộc hiện đại hoá cổ điển (mẫu mực) và cũng lấy bằng chứng từ những xã hội “hiện đại hoá” giả tạo.
Hiện đại hoá cổ điển (mẫu mực) thì đã đủ rõ rồi. Còn hiện đại hoá giả tạo diễn ra theo những dấu hiệu gì ?
Xin phép tiến cử một số tiêu chuẩn sau để bà con cùng suy nghĩ.
Dấu hiệu thứ nhất : phát triển không bền vững. Ở nơi chỉ bán tài nguyên tự nhiên, chỉ nhăm nhe đào khoáng sản lên và hút dầu thô lên mà bán thì ở đó cũng có thể giàu lên chút đỉnh, cũng thấy kỹ thuật hiện đại, cũng có đời sống “hiện đại”, nhưng vẫn không phải là hiện đại hoá đích thực. Nhờ giá dầu tăng gấp đôi mà có ông tổng thống nào đó được tiếng là “người hùng” vì đã trả được hết nợ của nước mình, nhưng đó vẫn là phát triển không bền vững. Ở nơi không tổ chức trồng rừng mà chỉ phá rừng đi bán thì cũng có thể dư tiền mua máy bay để chơi sang hoặc chạy nhẩy múa may trên sân cỏ, nhưng đó vẫn là phát triển không bền vững.
Dấu hiệu thứ hai : phát triển không có ý thức. Công nghiệp hoá, nội dung cơ bản của hiện đại hoá, có thể diễn ra theo cách có ý thức hoặc theo cách vô ý thức. Công nghiệp hoá có ý thức là sự làm ăn dựa trên một trình độ giáo dục cao : công nghiệp hoá là làm ăn hiệp tác, có kế hoạch, có kỷ luật, và do bản chất công nghiệp hoá mà tiết kiệm tối đa. Công nghịêp hoá có ý thức là nền văn hoá hiện đại hoá của những con người hiện đại tự sinh ra chính mình trong cuộc vun trồng hiện đại hoá kia. Còn công nghiệp hoá vô ý thức chỉ là chụp giật, là hố ngăn cách giàu nghèo càng ngày càng gia tăng. Ta đang thấy một tầng lớp tỷ phú mới mà ở Trung Hoa ngày nay gọi bằng "Đảng Thái tử" (“những ông hoàng bà chúa của Đảng”), còn ở Việt Nam thì gọi bằng lớp COCC (“Con Ông Cháu Cha”) với những “phi vụ” không sao kiểm soát nổi, và bên cạnh đó là đông đảo vô cùng những người dân tuy không còn bị chết đói nữa nhưng vẫn hoàn toàn “đói cho đến chết”, đói cả vật chất lẫn tinh thần. Muốn nhìn thấy điều này, xin tới thăm các chợ lao động ở đầu đường đầu hẻm, và xin đếm những gánh hàng rong nhếch nhác ở các thành phố hoa lệ.
Dấu hiệu thứ ba : kinh tế hiện đại song hành với tư duy trung đại. Do công cuộc hiện đại hoá diễn ra theo lối đánh tráo khái niệm, nên ngay tại những “thiên đường” của nghìn lẻ một đêm xưa, ta vẫn có thể bắt gặp những tập tục Trung cổ tiến hành bằng phương tiện hiện đại như dùng xăng đốt các cô gái vô tội. Dấu hiệu này khó nhận diện do chỗ con người thời “hiện đại” giỏi ngụy biện : ở những xã hội cai trị bằng Tôn giáo với đủ loại đuôi isme thì vẫn thấy có đầy đủ các thiết chế “dân chủ” “bình đẳng” “bình quyền”. Nhưng nếu tinh ý, ta sẽ thấy cái phương diện văn hoá hiện đại hoá kiểu đánh tráo đó đều có đặc điểm chung là lời hay ý đẹp đi song hành với làm xấu nghĩ bẩn. Trong cái nền “văn hoá” này, tất cả đều bị Thánh hoá theo cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen, tất cả đều nhăm nhe lợi dụng thánh thần, những kẻ có học nhất luôn miệng nói đến “kinh tế tri thức” cũng suốt ngày sì sụp cúng bái, bẩn thỉu đến độ có kẻ còn đi mua trinh gái trẻ để sự kinh doanh không gặp vận xấu. Một cơ quan thời hiện đại mà nghi ngút khói hương là chuyện thường thấy ; nhưng như thế vẫn chưa đủ, người ta còn triệu tập hội nghị huấn luyện tâm linh kinh doanh, dạy các đại gia xem “ngày tốt giờ tốt”, dạy cả việc tránh “ra ngõ gặp gái” ở nơi ngay ngõ ra vào vẫn treo khẩu hiệu “nam nữ bình quyền”.
Thiết nghĩ, khái niệm văn hoá hiện đại hoá này cần lắm. Ngày xưa, cụ Hồ Chí Minh dạy “Muốn có chủ nghĩa xã hội phải có con người xã hội chủ nghĩa”. Lời dạy đó có nghĩa gì ? Nó nhắc nhở ta rằng con người là sinh vật có ý thức, làm việc gì cũng phải được chỉ đạo bởi ý thức. Con người đó muốn hiện đại hoá thì cũng phải có ý thức về cái văn hoá hiện đại hoá đó, chứ không thể nhắm mắt làm liều. Vua Meiji và vua Piôt Đại đế đáng trọng không vì các vị là Vua mà vẫn làm thợ mộc hoặc đi buôn, mà đáng trọng ở cái sự nghiệp hiện đại hoá với ý thức văn hoá hiện đại hoá không chút mập mờ, không thể bị hiểu nhầm.
Lời Đại tướng căn dặn “… không khai thác bô xít thì chúng ta vẫn tiến hành được công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” có ý nghĩa là sự nghiệp hiện đại hoá cần xây dựng dần dần, cần được vun trồng trên cái nền ý thức khoa học và tâm hồn trong sáng, sự nghiệp phát triển đất nước cần tiến lên một cách bền vững chứ không “tiến lên” theo lối chụp giật. Một sự nghiệp văn hoá hiện đại hoá phải đem lại hạnh phúc cho con người chứ không đem lại đất đai và nguồn nước ô nhiễm cho con người, không đem lại những phương tiện tốt đẹp chỉ để thỏa mãn bản năng con vật ở những kẻ giàu nổi.
Những ai có cái ghế ngồi mà trước mặt đề hàng chữ Ủy ban lý luận này nọ cần biết nghĩ hơn là vội vã tung ra những kết luận sặc mùi vị tuyên truyền xa lạ với khẩu vị con người thời toàn cầu hoá mà ngoài những phản ứng cực đoan dễ thấy, ngay thái độ dửng dưng nhất cũng cần được hiểu đó là sự khước từ mang tính chất của những con sóng ngầm.
Mấy lời dẫn luận này là một đề xuất dè dặt mong được góp ý.
Hà Nội, 28 tháng 5 năm 2009
PHẠM TOÀN
(a) Có người vừa mới đây gọi điện cho giáo sư Huệ Chi để ký tên vào bản Kiến nghị, mà lý do chỉ vì ông không có công cụ và do đó không vào được mạng Internet và cả tháng nay ông không biết là có bản Kiến nghị. Mặt khác, tất cả báo chí đều bị buộc đi theo "lề bên phải" khiến người dân bình thường không vào được Internet cũng bị tước nốt mất thông tin. Còn lại, có bao nhiêu triệu người có thể sẽ nằm ngay bên dưới quả bom hàng triệu tấn bùn đỏ mà nào có biết đến nguy cơ đó ?
(b) Loạt bài của Tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn được mang chung tiêu đề trên vietnamnet "Đại dự án bô - xít Tây Nguyên: người trong cuộc đề xuất gì?"
(c) Xin coi khoảng ba chục bài trong vòng một vài tháng tập hợp trên vietnamnet " Đại dự án bô-xít Tây Nguyên và ý kiến nhiều chiều"
(d) Giáo sư Nguyễn Minh Thuyết,"Không đưa dự án bô-xít ra Quốc hội là lách luật" , vietnamnet, ngày 27-5-2009.
(e) Xin coi toàn văn lá thư của Đại tướng trên trang mạng Diễn Đàn hay Bauxitevietnam.info ngày 27-5-2009.
(f) Xin coi Phạm Toàn, Hợp lưu các dòng tâm lý học giáo dục, Tri thức và Trung tâm Văn hoá-Ngôn ngữ Đông Tây xuất bản, Hà Nội, 2008, trang 336.
(g) Có lẽ cuốn sách rất dễ đọc kể khá đầy đủ về câu chuyện hiện đại hoá này là của Alexis de Tocqueville, Nền dân trị Mỹ, Phạm Toàn dịch, nhà xuất bản Tri thức, Hà Nội, 2007, tái bản 2009.
(h) Ít nhất đây là cảm nhận của người viết sau khi đọc những cuốn sách tổng kết 100 năm hiện đại hoá nước Nhật, như Nhật Bản cường quốc thứ ba, Nước Nhật Bản thần kỳ… Mong rằng cảm nhận này không quá sai lầm!
(i) Đông Kinh nghĩa thục có thơ ca ngợi vua “Bỉ Đắc” tức Piôt hoặc Peter đệ nhất : “Có vua Bỉ Đắc xưa kia / Bỏ ngôi đi học lấy nghề bách công”. (Lấy lại một tư liệu của nhà giáo ưu tú Vũ Thế Khôi).
Copyright © 2006 by Dien Dan Forum, BP 50, 92340 Bourg-La-Reine, France
diendan@diendan.org
Vài suy nghĩ về “Nhạc Phạm Duy và những điều cần nói”
Vài suy nghĩ về “Nhạc Phạm Duy và những điều cần nói”
Tác giả: Tuấn Hoàng
1. Nhạc sĩ Phạm Duy hồi hương đã được 4 năm nay. Trong khoảng thời gian ấy, mặc dầu số ca khúc của ông được phép phát hành chính thức không lớn, nhưng nhạc sĩ và Công ty Phương Nam cũng đã có những nỗ lực lớn để tổ chức các show nhạc, ra băng đĩa, in ấn sách… để giới thiệu một số giá trị của kho tàng âm nhạc của Phạm Duy cho khán thính giả ngày nay.
Trên cái nền ấy, và trong khung cảnh nhạc Việt Nam đang bị thương mại hóa, tầm thường hóa về ca từ, đơn giản và nghèo nàn hóa về nhạc điệu, việc nhạc PD - cũng như nhạc của nhiều nhạc sĩ cũ, từng có thời bị cấm đoán, hoặc ít lưu hành - được công luận để tâm lưu ý, là điều dễ hiểu.
Và, khi đã nói đến tác phẩm, dư luận không khỏi không đề cập tới con người tác giả - ấy là trường hợp của Trịnh Công Sơn (qua bài viết của họa sĩ Trịnh Cung mới đây), cũng như, của Phạm Duy qua bài báo “Nhạc Phạm Duy và những điều cần phải nói” của tác giả Khánh Thy, đăng trên Công an Nhân dân Cuối tháng (tháng 4-2009).
2. Tưởng đã qua rồi cái thời câu nói “văn tức là người” (bị quy cho văn hào Nga Maxim Gorky[1]) được diễn giải một cách thô thiển và tùy tiện, theo hướng đánh đồng một cách máy móc giữa tác phẩm và tác giả.
Với cách hiểu ấy, Vũ Trọng Phụng - tác giả những tiểu thuyết trứ danh về cái xấu xa, đen tối, bê tha của kiếp người - thì ắt hẳn phải là một kẻ tệ hại, hút sách và lưu manh. Ngược lại, các vị lãnh tụ được bộ máy tuyên truyền sùng bái và đánh bóng ở mức cao nhất, thì cứ phải là những bậc “đại bút”[2].
Theo quan điểm như thế, sẽ rất khó tin và chấp nhận, nếu chúng ta biết rằng nhà bác học Albert Einstein, cha đẻ của Thuyết Tương đối và của nhiều tư tưởng nhân văn, hay các nhà tư tưởng lớn như Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx… đều là những người tệ hại trong đời tư, thiếu trách nhiệm trong các mối quan hệ tình ái, gia đình…
Tuy nhiên, lịch sử đã rất công bằng và họ đã được hậu thế đánh giá thỏa đáng thông qua di sản họ để lại cho đời!
3. Trở lại trường hợp Phạm Duy, rất cần sự sòng phẳng, tránh lập lờ, “đánh tráo khái niệm”, khi cần đánh giá con người và sự nghiệp của ông!
Con người Phạm Duy, bao gồm con người cá nhân và con người chính trị, có thể hay, dở tùy góc nhìn.
Về mặt cá nhân, ông có thể là con người “đào hoa”, lắm nhân tình nhiều nhân ngãi, nhưng đấy là chuyện cá nhân của ông và gia đình ông, người ngoài không ai có quyền tự tiện phán xét. Là một nghệ sĩ nhưng cũng có trách nhiệm đối với gia đình, Phạm Duy đã nhận được sự đồng cảm, chia sẻ (hay chịu đựng) của người vợ hiền Thái Hằng, của các con trên con đường sáng tạo và đó là câu trả lời của gia đình ông đối với những ai muốn mang đời tình ái của Phạm Duy để làm cớ bỉ thử ông.
Về chính trị, trong những trầm luân của đất nước và thời cuộc, Phạm Duy luôn có những lựa chọn riêng cho mình. Đây cũng là điều có thể bàn cãi, tranh luận, nhưng nhất quyết không thể theo kiểu quy chụp cũ kỹ và ấu trĩ, khi cặp phạm trù đối nghịch “ta” - “địch” được coi là quyết định vận mệnh một con người và sự nghiệp của đương sự.
Một điều khó chối cãi: với tất cả những “đường đi nước bước” của mình, có thể đúng, sai xét trên những góc độ khác nhau, nhưng cuộc đời Phạm Duy là một minh chứng về “vận nước nổi trôi” của đất Việt thế kỷ 20 mà ông đã là một chứng nhân tích cực với mọi nỗi “khóc cười” của mình!
Những nói cho cùng, điều để lại của một nghệ sĩ và làm nên giá trị của họ, vẫn là những sáng tác mà nhờ đó, tên tuổi họ còn được “lưu danh thiên cổ”. Xét về dài hạn, công chúng rất công bằng và sáng suốt: không một thứ tuyên truyền nào, cho dù là từ phía chính quyền, từ những toan tính chính trị mà phần nhiều chỉ mang tính thủ đoạn, nhất thời, không một thứ PR nào từ báo chí và thị trường, có thể khiến một tác phẩm (và qua đó, tác giả) trường tồn, nếu bản thân tác phẩm là thứ vô giá trị!
Và, nhạc Phạm Duy là như thế. Việc báo chí “săn đón và tâng bốc thái quá” (lời phàn nàn của nhạc sĩ Phạm Tuyên) các show diễn nhạc Phạm Duy, chỉ là để đáp ứng nhu cầu thưởng ngoạn của đông đảo người yêu nhạc, muốn sống lại những năm tháng của đời mình với dòng nhạc vô cùng phong phú về thể loại và đa dạng trong cách thể hiện của Phạm Duy. Hoặc đơn thuần, cho những ai muốn nghe nhạc “chất lượng”. Chấm hết!
Nói gì thì nói, bao nhiêu thế hệ dân Việt đã ý thức được bản sắc Việt, biết yêu “tiếng nước tôi“, người nước tôi, biết thương “mẹ Việt Nam không son không phấn“, yêu “con đường cái quan” tượng trưng cho đất nước để căm ghét chiến tranh tàn phá, hoặc cá nhân hơn, biết yêu thương người tình kể từ khi “ngày đó chúng mình” đi nhẹ vào đời” - đấy là lời đánh giá chính xác nhất và xác đáng nhất về nhạc Phạm Duy!
4. Trong số ba nhạc sĩ được tác giả Khánh Thy nhắc tới trong bài viết kể trên, Phạm Tuyên là một trường hợp đặc biệt.
Nếu không bị những quy chụp về thành phần gia đình, với tài năng của mình (mà đa phần, ông đã chứng tỏ trong những ca khúc mặc dầu mang tính tuyên truyền, cổ động, nhưng ít nhiều cũng có giá trị riêng của nó trong thời chiến và đến giờ vẫn được nhiều người nhớ), Phạm Tuyên đã có thể là một “công thần” trong làng nhạc XHCN, như Trọng Bằng, hoặc một quan chức âm nhạc như Hồng Đăng.
Có điều, cái án oan uổng và tàn độc đối với học giả Phạm Quỳnh (mà chỉ đến thời gian gần đây mới được cởi) cũng đã theo Phạm Tuyên đến già nửa đời. Để rồi, sau biến cố 1975, khi Phạm Tuyên đã có “Như có Bác trong ngày đại thắng”, bài ca để đời trong sự nghiệp phục vụ cách mạng của ông, thì sau đó ông cũng vẫn dễ dàng bị quy chụp khi phổ thơ Bùi Văn Dung thành ca khúc “Gửi nắng cho em”, hiền hậu pha chút lãng mạn “tiểu tư sản”, nhưng chẳng hề mang chút “hậu ý” nào.
Những tưởng, trong cảnh ấy, Phạm Tuyên có thể đồng cảm với những gì mà người nghệ sĩ cùng họ với ông phải chịu, và vui mừng cho những thành công của một đồng nghiệp, một người anh. Người viết những dòng này có dịp chứng kiến Phạm Tuyên vui vẻ, tay bắt mặt mừng bên Phạm Duy trong buổi “Minh họa Kiều” (Kiều ca) đầu năm nay ở Hà Nội.
Mười lăm năm trước, tôi đã từng thâu lại cả loạt cassette của các nhạc sĩ miền Bắc - trong đó có Phạm Tuyên - để giúp Phạm Duy có thêm tư liệu trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu các sáng tác của những đồng nghiệp ở nơi xa, mà ông luôn nhắc tới với sự trọng thị. Đầu xuân 2009, tôi đã vui mừng biết chừng nào trong dịp ấy, khi hai nhạc sĩ có dịp hạnh ngộ, dù chỉ là qua vài câu nói, nụ cười, ánh mắt.
Để đến bây giờ, đọc phát biểu của nhạc sĩ Phạm Tuyên, ánh lên những bất mãn, đố kỵ và cả yếu tố kích động, quy chụp khá lộ liễu, thấy buồn. Cách cư xử ấy không xứng đáng với cả một nghệ sĩ bình thường, nói gì đến một nhạc sĩ thuộc hàng “gạo cội” một thuở của miền Bắc!
Đã có nhiều người lên tiếng phản ứng về ý kiến của các vị Trọng Bằng, Hồng Đăng và Phạm Tuyên. Thực ra, những gì ba vị bày tỏ trong bài báo (giả thiết là các vị không phải nói theo chỉ đạo) không chỉ đã cũ mèm, quá lỗi thời và vì thế, ít được ai để ý, mà chúng còn phản ánh nhiều “ẩn ức” của chính họ, trên cương vị những “công thần” của dòng nhạc cách mạng.
Không thể giải tỏa, các vị buộc phải “trút” lên người khác, thành công hơn và được công chúng yêu thích hơn mà không thông qua bất cứ một mệnh lệnh, một sự “định hướng” nào!
Tiếc lắm thay!
© 2009 Tuấn Hoàng
© 2009 talawas blog
[1] Thực ra, câu của Gorky là: “Văn học là nhân học“.
[2] Ngay như lãnh tụ Liên Xô một thời, Brezhnev, điển hình cho tuýp lãnh đạo dốt nát, khiến cả đất nước trì trệ, bế tắc, cá nhân thì không nói nổi mấy câu chúc mừng sinh nhật đồng sự nếu không có mục kỉnh… và “diễn văn” do thư ký viết sẵn, mà cũng cứ phải là tác giả được giải thưởng văn học nghệ thuật cao quý nhất, cho những hồi tưởng do… người khác viết hộ!
Create PDF
Phản hồi
12 phản hồi (bài “Vài suy nghĩ về “Nhạc Phạm Duy và những điều cần nói””)
1.
Phùng Tường Vân nói:
01/06/2009 lúc 2:16 sáng
Vì “Huynh” đã có lời hạ vấn (01/06/2009,12:58 sáng), nên không thể không có đôi lời thưa lại, nhưng chỉ xin rất vắn tắt: cái mà tôi gọi là “dáng đứng Phạm Duy” nó quái dị lắm Huynh à. Huynh cũng biết nhiều chuyện đấy chứ, nên thiển nghĩ những chuyện chỉ làm rác tai thêm người thức giả thật không dám nói thêm. Tôi tuyệt đối cũng chưa bao giờ là người mà ông Nguyễn Đắc Xuân gọi là dội “gió tanh mưa máu” lên nhân cách Phạm Duy, vả lại chuyện nhân cách thì có dính gì đến nghệ thuật, tuy nhiên thấy một nghệ sĩ mà mình vốn quý trọng có những “dáng đứng” nó quái quá thì cũng buồn, tỉ như gần đây nhất thấy ông ta cầm cái CHỨNG
MINH NHÂN DÂN mới được cấp, cười trước ống kính của một nhiếp ảnh gia, thì phải thưa là cái nham nhở đến như vậy thì bút mực ở cõi nhân gian này thật không thể nào mà tả cho hết được!
2.
Huynh nói:
01/06/2009 lúc 12:58 sáng
Thưa hai độc giả Phùng Tường Vân, Trần Huy Bách:
Độc giả Phùng Tường Vân không muốn dính dáng thêm nữa đến “dáng đứng Phạm Duy”. Nhưng đã lỡ nhắc đến rồi, tôi xin mạn phép làm phiền hai ông thêm một lần nữa thôi. Tôi muốn trao đổi thêm với hai ông về “dáng đứng Phạm Duy”. Không dám lạm bàn về chuyện nghệ thuật gừng thuật ở đây.
Ông Bách nói, nhiều người cho là Phạm Duy trịch thượng và tráo trở. Tôi ở trong nước, thế hệ sau không biết gì nhiều. Nhưng qua bài phỏng vấn gần đây trên vietnamnet:
http://vietnamnet.vn/vanhoa/2009/03/838470/
tôi thấy Phạm tiên sinh rất ư là khiêm tốn, nhún nhường và rất “ngoan” đấy chớ! Tiên sinh có thủ thỉ “ngày xưa tôi là đứa con hư. Giờ tôi ngoan rồi”!
Xin chúc cho Nhạc sĩ yêu quý của chúng ta ở tuổi “cửu thập cổ lai hy” càng ngày càng “ngoan” hơn nũa!
Trong Hồi ký của một thằng hèn, nhạc sĩ Tô Hải có nhận xét Phạm tiên sinh là chuyên gia trở cờ. Giờ đây tôi dám đánh cược rằng Phạm tiên sinh đã tìm thấy được ngọn cờ lý tưởng của mình rồi, và không bao giờ trở nữa!
Xin hai độc giả tha lỗi đã làm phiền.
Tái bút: Lúc còn bên trời Tây, Phạm tiên sinh có nói nhạc của tôi đi vào lòng của triệu triệu dân Việt Nam thì dễ mà sao để lọt tai ông Đỗ Mười khó thế. Nhạc sĩ yên tâm! Tôi nghĩ lúc này nhạc của tiên sinh không những lọt tai Đỗ Mười, còn lọt tai nhiều vị tai to nữa. Chỉ có điều hơi khó lọt tai các vị nhạc sĩ thiên lôi “gác đền” trong nước chỉ vì lòng dạ hẹp hòi, đố kỵ, ganh ăn tức ở thôi.
3.
Giac Van Pham nói:
31/05/2009 lúc 9:41 sáng
Ơn đảng cao dầy tựa thái sơn
Thù nhà con gác lại một bên
Hổ phụ Phạm Quỳnh sinh cẩu tử
Ân oán giang hồ chuốc chi thêm
4.
huynh nói:
31/05/2009 lúc 12:36 sáng
Ý kiến của độc giả Phùng Tường Vân và Trần Huy Bách thật thú vị!
Còn bài viết của Tuấn Hoàng thì hơi bị… gửi nhầm địa chỉ! Bài này nên gửi đến báo Nhân dân hoặc báo An ninh Thế giới vừa đăng “giáo huấn” của ba ông nhạc sĩ “thiên lôi” kia là thích hợp nhất.
Lại lên giọng dạy dỗ cần phải tách tác phẩm và tác giả ở một diễn đàn như talawas này.
Làm gì để “chiêu tuyết” cho Phạm Duy mà ông Tuấn Hoàng phải đao to búa lớn viện dẫn đến Albert Einstein, Jean-Jacques Rousseau…? Thật là dùng “dao mổ trâu để cắt tiết gà”, không đáng!
5.
Hoà Nguyễn nói:
30/05/2009 lúc 11:29 chiều
Bốn năm về nước cũng là dài, đủ lâu để Phạm Duy và nhiều người tưởng ông có thể trở lại, hoà nhập được cuộc sống ở nơi ông sinh ra, lớn lên, thành danh như một nhạc sĩ tài ba, được nhiều người ngưỡng mộ. Nhưng có thể vì tên tuổi và được ái mộ hơn nhiều người mà Phạm Duy gặp rắc rối hiện nay. Cũng có thể sự kiện ba nhạc sĩ là “trụ cột” nền âm nhạc VN cùng viết trên An Ninh Thế giới báo hiệu một điều gì lớn hơn là ganh tỵ tài năng như vài người nghĩ. Sao không thể là khởi đầu cho sự trù dập, đánh phá, huỷ diệt thanh danh, để đưa vào quên lãng như từng xảy ra trong quá khứ đối với các văn nghệ sĩ khác, như Văn Cao. Nếu thế, bài viết với lời mạnh mẽ của ông Nguyễn Đắc Xuân và ông Tuấn Hoàng không phải chỉ bày tỏ nỗi bất bình, mà còn có thể là sự báo động, cảnh giác, ngăn chặn cho những tệ hại hơn. Nguyễn Đắc Xuân nêu lên, làm như thế là không tôn trọng nghị quyết 36, nhưng có phải chính ông Xuân đang ngây thơ tin nghị quyết này không phải chỉ có giá trị tuyên truyền, lợi dụng. Là người biết rõ chính sách trong nước, còn “vừa là đồng chí vừa là anh em” với ba nhạc sĩ phê phán Phạm Duy, NĐ-Xuân lại có những nhận xét nặng cảm tính, nhưng nhờ thế mà chân thật hơn chăng. Ông ND-Xuân nói thay cho nhiều người ở miền Nam trước đây về con người và về nhạc Phạm Duy, với tuổi thơ, tuổi thanh xuân, trung niên (và cả lão niên) của họ được ru trong những dòng nhạc tươi sáng, lãng mạn, qua lời hát sánh như thơ, đầy tình tự dân tộc của Phạm Duy, mà nhiều người ngoài này và trong nước vẫn chưa quên.
6.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 10:20 chiều
Kính ông Trần Huy Bách,
Tôi không khỏi có đôi điều tâm đắc trong phản hồi của ông vừa được đọc sáng nay (30/05/2009, 8:04 chiều), chính vì thế mà tôi chỉ dám nói là “tam ông” hơi dại, tôi không bênh vực ông Phạm Duy, không băt bẻ gì tình, lý… các vị kia nêu ra, chuyện ấy chẳng hạn như ông Nguyễn Đắc Xuân đã làm một cách “dở ẹc” trong một lá thư tràng giang đại hải trên mạng vietstudies.info mới đây. Tôi mà như các vị “đại thụ” trong làng nhạc trong nước bây giờ, nếu quý vị ấy ra một lời kêu gọi “hỡi những ai có nhạc mà hát không ai còn muốn nghe nữa, đoàn kết lại” v.v… để có được một cái quyền lực là tất cả những sáng tác, tối tác của Phạm Duy cứ “nhốt” chặt vào kho, không cho hát cho hò gì hết thì “ấy mới là mưu kế thật khôn, mà lại suốt xưa nay chưa có” (BNĐC - Nguyễn Trãi), chứ còn cứ nói năng cay cú mãi tỉ như ông Nguyễn Chính (?) trước đây thì đúng là tỏ dại.
Những ai binh, chống ông Phạm Duy (khổ quá, cứ phải nhắc đến ông này mãi về những chuyện chẳng dính dáng gì đến nghệ thuật, gừng thuật gì hết), xin quý vị nhớ cho rằng ông ta dinh tê hay trở về đều vẫn là một nhân cách đó thôi, đừng đội bất cứ vòng nguyệt quế nào cho ông ấy, chỉ tổ để ông ấy cười khẩy cho đấy thôi, cũng chả nên bắt bẻ gì nhân cách của ông ấy: “trịch thượng, tráo trở”…, còn nhiều hơn thế nhiều ông ạ, nhưng thôi không khéo chính tôi cũng lại sắp sa đà vào những chuyện nhảm nhí dính dáng đến cái “dáng đứng Phạm Duy” mất rồi!
7.
Trần Huy Bách nói:
30/05/2009 lúc 8:04 chiều
Tôi không ngạc nhiên và cũng không biết phải “đứng trên cơ sở” nào để đánh giá lời phát biểu của các ông Trọng Bằng, Phạm Tuyên và Hồng Đăng. Lý do thật rõ ràng, dễ hiểu, là ba ông không chỉ là nhạc sĩ (XHCN) mà còn là những đảng viên CS. Nếu chỉ phân tích những lời phát biểu này dưới phạm trù âm nhạc, tôi e rằng chúng ta đã “lội ngược dòng sông”.
Phạm Duy là một nghệ sĩ, là một “cây cổ thụ” trong làng âm nhạc Việt Nam, nhưng cuối cùng đã chọn “bó tay về với triều đình”, tất nhiên ông ta phải chịu ít nhiều hệ lụy từ quyết định đó. Hãy để cho chính ông ta phải trả những cái giá mà ông ta phải trả. Biết đâu đó lại là một cuộc mua bán sòng phẳng để ông thấy lòng được nhẹ nhàng hơn.
Nhiều người mê nhạc Phạm Duy, nhưng không trọng con người Phạm Duy: trịch thượng và tráo trở.
Nhưng thôi, xin hãy để cho một chiếc lá sắp rụng được trở về cội. Con cá hồi nào muốn theo dòng nước ngược để trở về cội nguồn, đều phải trải qua bi thảm, có nhiều khi chưa bơi đến cội đã phải chết giữa dòng.
8.
Nguyễn Hoài Phương nói:
30/05/2009 lúc 7:05 chiều
Có một bác nhạc sĩ
Tên là Phạm (Văn) Tuyên
Từ ngày đi theo Đảng
Trở thành rất chính chuyên (đáng lẽ phải viết chuyên chính)
Ngoài việc sáng tác nhạc
Bác còn đi đánh người
Những việc làm của bác
Đảng ta rất hoan nghênh
9.
Bắc Phong nói:
30/05/2009 lúc 6:10 chiều
phê bình hay đánh người chạy lại
đáng buồn thay các bậc anh tài
đức phật dạy những lời ganh tị
thực ra là những tiếng bi ai
10.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 6:04 chiều
Thôi mờ, ông Phạm!
Ông nặng lời làm chi, chẳng qua như tôi đã thưa, các ông ấy hố quá, các ông ấy không hiểu nổi Ngô Thì Nhậm “… gặp thời thế thế thời phải thế”, này nhé: đối với Phạm Duy và những trường hợp tương tự (còn dài dài), một khi các ông ấy đã không có một cái quyền lực như một ông Tố Hữu thuở nào khi ông ấy phán: “Nhốt chúng nó lại, vứt chìa khoá đi!” thì tốt hơn là im đi.
11.
Phạm Quang Tuấn nói:
30/05/2009 lúc 11:42 sáng
Một điểm nhỏ: theo tôi biết thì câu “văn tức là người” là do câu “le style c’est l’homme même” của Buffon (1707-1788).
Đọc bài phỏng vấn ba vị nhạc sĩ tôi thấy vừa buồn cười vừa tởm. Đóng góp cho kháng chiến, cho dân tộc… để rồi trở thành những con người nhỏ mọn bần tiện như thế sao? Vậy thì việc dinh tê của Phạm Duy rất đúng, đúng cho Phạm Duy, và đúng cho âm nhạc Việt Nam.
12.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 3:28 sáng
Tôi còn nhớ sau buổi trình diễn nhạc Phạm Duy (trở về) lần thứ nhất tại TP Hồ Chí Minh có một nhạc sĩ mà tôi đã quên mất tên, nhưng còn nhớ ông là con của cụ Nguyễn Xiển (một danh sĩ miền Bắc, nguyên Chủ tịch Bắc Bộ sau Tổng Khởi nghĩa) cũng có một bài viết trên talawas (bộ cũ), có vài độc giả đóng góp ý kiến này khác, sau đó thì… êm luôn. Đến bây giờ, gần như bổn cũ lại được soạn lại và ba vị lên tiếng đều là những cây đại thụ của âm nhạc Việt Nam đương đại. Trừ khi có một động cơ nào mà tôi không được biết, việc lên tiếng lần này của các ông Hồng Đăng, Trọng Bằng, Phạm Tuyên, nhất là hai vị sau, cho thấy là các ông có một cái “lapse” về phán đoán rất lớn, nói nôm na là các ông… dại quá!
Tác giả: Tuấn Hoàng
1. Nhạc sĩ Phạm Duy hồi hương đã được 4 năm nay. Trong khoảng thời gian ấy, mặc dầu số ca khúc của ông được phép phát hành chính thức không lớn, nhưng nhạc sĩ và Công ty Phương Nam cũng đã có những nỗ lực lớn để tổ chức các show nhạc, ra băng đĩa, in ấn sách… để giới thiệu một số giá trị của kho tàng âm nhạc của Phạm Duy cho khán thính giả ngày nay.
Trên cái nền ấy, và trong khung cảnh nhạc Việt Nam đang bị thương mại hóa, tầm thường hóa về ca từ, đơn giản và nghèo nàn hóa về nhạc điệu, việc nhạc PD - cũng như nhạc của nhiều nhạc sĩ cũ, từng có thời bị cấm đoán, hoặc ít lưu hành - được công luận để tâm lưu ý, là điều dễ hiểu.
Và, khi đã nói đến tác phẩm, dư luận không khỏi không đề cập tới con người tác giả - ấy là trường hợp của Trịnh Công Sơn (qua bài viết của họa sĩ Trịnh Cung mới đây), cũng như, của Phạm Duy qua bài báo “Nhạc Phạm Duy và những điều cần phải nói” của tác giả Khánh Thy, đăng trên Công an Nhân dân Cuối tháng (tháng 4-2009).
2. Tưởng đã qua rồi cái thời câu nói “văn tức là người” (bị quy cho văn hào Nga Maxim Gorky[1]) được diễn giải một cách thô thiển và tùy tiện, theo hướng đánh đồng một cách máy móc giữa tác phẩm và tác giả.
Với cách hiểu ấy, Vũ Trọng Phụng - tác giả những tiểu thuyết trứ danh về cái xấu xa, đen tối, bê tha của kiếp người - thì ắt hẳn phải là một kẻ tệ hại, hút sách và lưu manh. Ngược lại, các vị lãnh tụ được bộ máy tuyên truyền sùng bái và đánh bóng ở mức cao nhất, thì cứ phải là những bậc “đại bút”[2].
Theo quan điểm như thế, sẽ rất khó tin và chấp nhận, nếu chúng ta biết rằng nhà bác học Albert Einstein, cha đẻ của Thuyết Tương đối và của nhiều tư tưởng nhân văn, hay các nhà tư tưởng lớn như Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx… đều là những người tệ hại trong đời tư, thiếu trách nhiệm trong các mối quan hệ tình ái, gia đình…
Tuy nhiên, lịch sử đã rất công bằng và họ đã được hậu thế đánh giá thỏa đáng thông qua di sản họ để lại cho đời!
3. Trở lại trường hợp Phạm Duy, rất cần sự sòng phẳng, tránh lập lờ, “đánh tráo khái niệm”, khi cần đánh giá con người và sự nghiệp của ông!
Con người Phạm Duy, bao gồm con người cá nhân và con người chính trị, có thể hay, dở tùy góc nhìn.
Về mặt cá nhân, ông có thể là con người “đào hoa”, lắm nhân tình nhiều nhân ngãi, nhưng đấy là chuyện cá nhân của ông và gia đình ông, người ngoài không ai có quyền tự tiện phán xét. Là một nghệ sĩ nhưng cũng có trách nhiệm đối với gia đình, Phạm Duy đã nhận được sự đồng cảm, chia sẻ (hay chịu đựng) của người vợ hiền Thái Hằng, của các con trên con đường sáng tạo và đó là câu trả lời của gia đình ông đối với những ai muốn mang đời tình ái của Phạm Duy để làm cớ bỉ thử ông.
Về chính trị, trong những trầm luân của đất nước và thời cuộc, Phạm Duy luôn có những lựa chọn riêng cho mình. Đây cũng là điều có thể bàn cãi, tranh luận, nhưng nhất quyết không thể theo kiểu quy chụp cũ kỹ và ấu trĩ, khi cặp phạm trù đối nghịch “ta” - “địch” được coi là quyết định vận mệnh một con người và sự nghiệp của đương sự.
Một điều khó chối cãi: với tất cả những “đường đi nước bước” của mình, có thể đúng, sai xét trên những góc độ khác nhau, nhưng cuộc đời Phạm Duy là một minh chứng về “vận nước nổi trôi” của đất Việt thế kỷ 20 mà ông đã là một chứng nhân tích cực với mọi nỗi “khóc cười” của mình!
Những nói cho cùng, điều để lại của một nghệ sĩ và làm nên giá trị của họ, vẫn là những sáng tác mà nhờ đó, tên tuổi họ còn được “lưu danh thiên cổ”. Xét về dài hạn, công chúng rất công bằng và sáng suốt: không một thứ tuyên truyền nào, cho dù là từ phía chính quyền, từ những toan tính chính trị mà phần nhiều chỉ mang tính thủ đoạn, nhất thời, không một thứ PR nào từ báo chí và thị trường, có thể khiến một tác phẩm (và qua đó, tác giả) trường tồn, nếu bản thân tác phẩm là thứ vô giá trị!
Và, nhạc Phạm Duy là như thế. Việc báo chí “săn đón và tâng bốc thái quá” (lời phàn nàn của nhạc sĩ Phạm Tuyên) các show diễn nhạc Phạm Duy, chỉ là để đáp ứng nhu cầu thưởng ngoạn của đông đảo người yêu nhạc, muốn sống lại những năm tháng của đời mình với dòng nhạc vô cùng phong phú về thể loại và đa dạng trong cách thể hiện của Phạm Duy. Hoặc đơn thuần, cho những ai muốn nghe nhạc “chất lượng”. Chấm hết!
Nói gì thì nói, bao nhiêu thế hệ dân Việt đã ý thức được bản sắc Việt, biết yêu “tiếng nước tôi“, người nước tôi, biết thương “mẹ Việt Nam không son không phấn“, yêu “con đường cái quan” tượng trưng cho đất nước để căm ghét chiến tranh tàn phá, hoặc cá nhân hơn, biết yêu thương người tình kể từ khi “ngày đó chúng mình” đi nhẹ vào đời” - đấy là lời đánh giá chính xác nhất và xác đáng nhất về nhạc Phạm Duy!
4. Trong số ba nhạc sĩ được tác giả Khánh Thy nhắc tới trong bài viết kể trên, Phạm Tuyên là một trường hợp đặc biệt.
Nếu không bị những quy chụp về thành phần gia đình, với tài năng của mình (mà đa phần, ông đã chứng tỏ trong những ca khúc mặc dầu mang tính tuyên truyền, cổ động, nhưng ít nhiều cũng có giá trị riêng của nó trong thời chiến và đến giờ vẫn được nhiều người nhớ), Phạm Tuyên đã có thể là một “công thần” trong làng nhạc XHCN, như Trọng Bằng, hoặc một quan chức âm nhạc như Hồng Đăng.
Có điều, cái án oan uổng và tàn độc đối với học giả Phạm Quỳnh (mà chỉ đến thời gian gần đây mới được cởi) cũng đã theo Phạm Tuyên đến già nửa đời. Để rồi, sau biến cố 1975, khi Phạm Tuyên đã có “Như có Bác trong ngày đại thắng”, bài ca để đời trong sự nghiệp phục vụ cách mạng của ông, thì sau đó ông cũng vẫn dễ dàng bị quy chụp khi phổ thơ Bùi Văn Dung thành ca khúc “Gửi nắng cho em”, hiền hậu pha chút lãng mạn “tiểu tư sản”, nhưng chẳng hề mang chút “hậu ý” nào.
Những tưởng, trong cảnh ấy, Phạm Tuyên có thể đồng cảm với những gì mà người nghệ sĩ cùng họ với ông phải chịu, và vui mừng cho những thành công của một đồng nghiệp, một người anh. Người viết những dòng này có dịp chứng kiến Phạm Tuyên vui vẻ, tay bắt mặt mừng bên Phạm Duy trong buổi “Minh họa Kiều” (Kiều ca) đầu năm nay ở Hà Nội.
Mười lăm năm trước, tôi đã từng thâu lại cả loạt cassette của các nhạc sĩ miền Bắc - trong đó có Phạm Tuyên - để giúp Phạm Duy có thêm tư liệu trong quá trình tìm hiểu và nghiên cứu các sáng tác của những đồng nghiệp ở nơi xa, mà ông luôn nhắc tới với sự trọng thị. Đầu xuân 2009, tôi đã vui mừng biết chừng nào trong dịp ấy, khi hai nhạc sĩ có dịp hạnh ngộ, dù chỉ là qua vài câu nói, nụ cười, ánh mắt.
Để đến bây giờ, đọc phát biểu của nhạc sĩ Phạm Tuyên, ánh lên những bất mãn, đố kỵ và cả yếu tố kích động, quy chụp khá lộ liễu, thấy buồn. Cách cư xử ấy không xứng đáng với cả một nghệ sĩ bình thường, nói gì đến một nhạc sĩ thuộc hàng “gạo cội” một thuở của miền Bắc!
Đã có nhiều người lên tiếng phản ứng về ý kiến của các vị Trọng Bằng, Hồng Đăng và Phạm Tuyên. Thực ra, những gì ba vị bày tỏ trong bài báo (giả thiết là các vị không phải nói theo chỉ đạo) không chỉ đã cũ mèm, quá lỗi thời và vì thế, ít được ai để ý, mà chúng còn phản ánh nhiều “ẩn ức” của chính họ, trên cương vị những “công thần” của dòng nhạc cách mạng.
Không thể giải tỏa, các vị buộc phải “trút” lên người khác, thành công hơn và được công chúng yêu thích hơn mà không thông qua bất cứ một mệnh lệnh, một sự “định hướng” nào!
Tiếc lắm thay!
© 2009 Tuấn Hoàng
© 2009 talawas blog
[1] Thực ra, câu của Gorky là: “Văn học là nhân học“.
[2] Ngay như lãnh tụ Liên Xô một thời, Brezhnev, điển hình cho tuýp lãnh đạo dốt nát, khiến cả đất nước trì trệ, bế tắc, cá nhân thì không nói nổi mấy câu chúc mừng sinh nhật đồng sự nếu không có mục kỉnh… và “diễn văn” do thư ký viết sẵn, mà cũng cứ phải là tác giả được giải thưởng văn học nghệ thuật cao quý nhất, cho những hồi tưởng do… người khác viết hộ!
Create PDF
Phản hồi
12 phản hồi (bài “Vài suy nghĩ về “Nhạc Phạm Duy và những điều cần nói””)
1.
Phùng Tường Vân nói:
01/06/2009 lúc 2:16 sáng
Vì “Huynh” đã có lời hạ vấn (01/06/2009,12:58 sáng), nên không thể không có đôi lời thưa lại, nhưng chỉ xin rất vắn tắt: cái mà tôi gọi là “dáng đứng Phạm Duy” nó quái dị lắm Huynh à. Huynh cũng biết nhiều chuyện đấy chứ, nên thiển nghĩ những chuyện chỉ làm rác tai thêm người thức giả thật không dám nói thêm. Tôi tuyệt đối cũng chưa bao giờ là người mà ông Nguyễn Đắc Xuân gọi là dội “gió tanh mưa máu” lên nhân cách Phạm Duy, vả lại chuyện nhân cách thì có dính gì đến nghệ thuật, tuy nhiên thấy một nghệ sĩ mà mình vốn quý trọng có những “dáng đứng” nó quái quá thì cũng buồn, tỉ như gần đây nhất thấy ông ta cầm cái CHỨNG
MINH NHÂN DÂN mới được cấp, cười trước ống kính của một nhiếp ảnh gia, thì phải thưa là cái nham nhở đến như vậy thì bút mực ở cõi nhân gian này thật không thể nào mà tả cho hết được!
2.
Huynh nói:
01/06/2009 lúc 12:58 sáng
Thưa hai độc giả Phùng Tường Vân, Trần Huy Bách:
Độc giả Phùng Tường Vân không muốn dính dáng thêm nữa đến “dáng đứng Phạm Duy”. Nhưng đã lỡ nhắc đến rồi, tôi xin mạn phép làm phiền hai ông thêm một lần nữa thôi. Tôi muốn trao đổi thêm với hai ông về “dáng đứng Phạm Duy”. Không dám lạm bàn về chuyện nghệ thuật gừng thuật ở đây.
Ông Bách nói, nhiều người cho là Phạm Duy trịch thượng và tráo trở. Tôi ở trong nước, thế hệ sau không biết gì nhiều. Nhưng qua bài phỏng vấn gần đây trên vietnamnet:
http://vietnamnet.vn/vanhoa/2009/03/838470/
tôi thấy Phạm tiên sinh rất ư là khiêm tốn, nhún nhường và rất “ngoan” đấy chớ! Tiên sinh có thủ thỉ “ngày xưa tôi là đứa con hư. Giờ tôi ngoan rồi”!
Xin chúc cho Nhạc sĩ yêu quý của chúng ta ở tuổi “cửu thập cổ lai hy” càng ngày càng “ngoan” hơn nũa!
Trong Hồi ký của một thằng hèn, nhạc sĩ Tô Hải có nhận xét Phạm tiên sinh là chuyên gia trở cờ. Giờ đây tôi dám đánh cược rằng Phạm tiên sinh đã tìm thấy được ngọn cờ lý tưởng của mình rồi, và không bao giờ trở nữa!
Xin hai độc giả tha lỗi đã làm phiền.
Tái bút: Lúc còn bên trời Tây, Phạm tiên sinh có nói nhạc của tôi đi vào lòng của triệu triệu dân Việt Nam thì dễ mà sao để lọt tai ông Đỗ Mười khó thế. Nhạc sĩ yên tâm! Tôi nghĩ lúc này nhạc của tiên sinh không những lọt tai Đỗ Mười, còn lọt tai nhiều vị tai to nữa. Chỉ có điều hơi khó lọt tai các vị nhạc sĩ thiên lôi “gác đền” trong nước chỉ vì lòng dạ hẹp hòi, đố kỵ, ganh ăn tức ở thôi.
3.
Giac Van Pham nói:
31/05/2009 lúc 9:41 sáng
Ơn đảng cao dầy tựa thái sơn
Thù nhà con gác lại một bên
Hổ phụ Phạm Quỳnh sinh cẩu tử
Ân oán giang hồ chuốc chi thêm
4.
huynh nói:
31/05/2009 lúc 12:36 sáng
Ý kiến của độc giả Phùng Tường Vân và Trần Huy Bách thật thú vị!
Còn bài viết của Tuấn Hoàng thì hơi bị… gửi nhầm địa chỉ! Bài này nên gửi đến báo Nhân dân hoặc báo An ninh Thế giới vừa đăng “giáo huấn” của ba ông nhạc sĩ “thiên lôi” kia là thích hợp nhất.
Lại lên giọng dạy dỗ cần phải tách tác phẩm và tác giả ở một diễn đàn như talawas này.
Làm gì để “chiêu tuyết” cho Phạm Duy mà ông Tuấn Hoàng phải đao to búa lớn viện dẫn đến Albert Einstein, Jean-Jacques Rousseau…? Thật là dùng “dao mổ trâu để cắt tiết gà”, không đáng!
5.
Hoà Nguyễn nói:
30/05/2009 lúc 11:29 chiều
Bốn năm về nước cũng là dài, đủ lâu để Phạm Duy và nhiều người tưởng ông có thể trở lại, hoà nhập được cuộc sống ở nơi ông sinh ra, lớn lên, thành danh như một nhạc sĩ tài ba, được nhiều người ngưỡng mộ. Nhưng có thể vì tên tuổi và được ái mộ hơn nhiều người mà Phạm Duy gặp rắc rối hiện nay. Cũng có thể sự kiện ba nhạc sĩ là “trụ cột” nền âm nhạc VN cùng viết trên An Ninh Thế giới báo hiệu một điều gì lớn hơn là ganh tỵ tài năng như vài người nghĩ. Sao không thể là khởi đầu cho sự trù dập, đánh phá, huỷ diệt thanh danh, để đưa vào quên lãng như từng xảy ra trong quá khứ đối với các văn nghệ sĩ khác, như Văn Cao. Nếu thế, bài viết với lời mạnh mẽ của ông Nguyễn Đắc Xuân và ông Tuấn Hoàng không phải chỉ bày tỏ nỗi bất bình, mà còn có thể là sự báo động, cảnh giác, ngăn chặn cho những tệ hại hơn. Nguyễn Đắc Xuân nêu lên, làm như thế là không tôn trọng nghị quyết 36, nhưng có phải chính ông Xuân đang ngây thơ tin nghị quyết này không phải chỉ có giá trị tuyên truyền, lợi dụng. Là người biết rõ chính sách trong nước, còn “vừa là đồng chí vừa là anh em” với ba nhạc sĩ phê phán Phạm Duy, NĐ-Xuân lại có những nhận xét nặng cảm tính, nhưng nhờ thế mà chân thật hơn chăng. Ông ND-Xuân nói thay cho nhiều người ở miền Nam trước đây về con người và về nhạc Phạm Duy, với tuổi thơ, tuổi thanh xuân, trung niên (và cả lão niên) của họ được ru trong những dòng nhạc tươi sáng, lãng mạn, qua lời hát sánh như thơ, đầy tình tự dân tộc của Phạm Duy, mà nhiều người ngoài này và trong nước vẫn chưa quên.
6.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 10:20 chiều
Kính ông Trần Huy Bách,
Tôi không khỏi có đôi điều tâm đắc trong phản hồi của ông vừa được đọc sáng nay (30/05/2009, 8:04 chiều), chính vì thế mà tôi chỉ dám nói là “tam ông” hơi dại, tôi không bênh vực ông Phạm Duy, không băt bẻ gì tình, lý… các vị kia nêu ra, chuyện ấy chẳng hạn như ông Nguyễn Đắc Xuân đã làm một cách “dở ẹc” trong một lá thư tràng giang đại hải trên mạng vietstudies.info mới đây. Tôi mà như các vị “đại thụ” trong làng nhạc trong nước bây giờ, nếu quý vị ấy ra một lời kêu gọi “hỡi những ai có nhạc mà hát không ai còn muốn nghe nữa, đoàn kết lại” v.v… để có được một cái quyền lực là tất cả những sáng tác, tối tác của Phạm Duy cứ “nhốt” chặt vào kho, không cho hát cho hò gì hết thì “ấy mới là mưu kế thật khôn, mà lại suốt xưa nay chưa có” (BNĐC - Nguyễn Trãi), chứ còn cứ nói năng cay cú mãi tỉ như ông Nguyễn Chính (?) trước đây thì đúng là tỏ dại.
Những ai binh, chống ông Phạm Duy (khổ quá, cứ phải nhắc đến ông này mãi về những chuyện chẳng dính dáng gì đến nghệ thuật, gừng thuật gì hết), xin quý vị nhớ cho rằng ông ta dinh tê hay trở về đều vẫn là một nhân cách đó thôi, đừng đội bất cứ vòng nguyệt quế nào cho ông ấy, chỉ tổ để ông ấy cười khẩy cho đấy thôi, cũng chả nên bắt bẻ gì nhân cách của ông ấy: “trịch thượng, tráo trở”…, còn nhiều hơn thế nhiều ông ạ, nhưng thôi không khéo chính tôi cũng lại sắp sa đà vào những chuyện nhảm nhí dính dáng đến cái “dáng đứng Phạm Duy” mất rồi!
7.
Trần Huy Bách nói:
30/05/2009 lúc 8:04 chiều
Tôi không ngạc nhiên và cũng không biết phải “đứng trên cơ sở” nào để đánh giá lời phát biểu của các ông Trọng Bằng, Phạm Tuyên và Hồng Đăng. Lý do thật rõ ràng, dễ hiểu, là ba ông không chỉ là nhạc sĩ (XHCN) mà còn là những đảng viên CS. Nếu chỉ phân tích những lời phát biểu này dưới phạm trù âm nhạc, tôi e rằng chúng ta đã “lội ngược dòng sông”.
Phạm Duy là một nghệ sĩ, là một “cây cổ thụ” trong làng âm nhạc Việt Nam, nhưng cuối cùng đã chọn “bó tay về với triều đình”, tất nhiên ông ta phải chịu ít nhiều hệ lụy từ quyết định đó. Hãy để cho chính ông ta phải trả những cái giá mà ông ta phải trả. Biết đâu đó lại là một cuộc mua bán sòng phẳng để ông thấy lòng được nhẹ nhàng hơn.
Nhiều người mê nhạc Phạm Duy, nhưng không trọng con người Phạm Duy: trịch thượng và tráo trở.
Nhưng thôi, xin hãy để cho một chiếc lá sắp rụng được trở về cội. Con cá hồi nào muốn theo dòng nước ngược để trở về cội nguồn, đều phải trải qua bi thảm, có nhiều khi chưa bơi đến cội đã phải chết giữa dòng.
8.
Nguyễn Hoài Phương nói:
30/05/2009 lúc 7:05 chiều
Có một bác nhạc sĩ
Tên là Phạm (Văn) Tuyên
Từ ngày đi theo Đảng
Trở thành rất chính chuyên (đáng lẽ phải viết chuyên chính)
Ngoài việc sáng tác nhạc
Bác còn đi đánh người
Những việc làm của bác
Đảng ta rất hoan nghênh
9.
Bắc Phong nói:
30/05/2009 lúc 6:10 chiều
phê bình hay đánh người chạy lại
đáng buồn thay các bậc anh tài
đức phật dạy những lời ganh tị
thực ra là những tiếng bi ai
10.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 6:04 chiều
Thôi mờ, ông Phạm!
Ông nặng lời làm chi, chẳng qua như tôi đã thưa, các ông ấy hố quá, các ông ấy không hiểu nổi Ngô Thì Nhậm “… gặp thời thế thế thời phải thế”, này nhé: đối với Phạm Duy và những trường hợp tương tự (còn dài dài), một khi các ông ấy đã không có một cái quyền lực như một ông Tố Hữu thuở nào khi ông ấy phán: “Nhốt chúng nó lại, vứt chìa khoá đi!” thì tốt hơn là im đi.
11.
Phạm Quang Tuấn nói:
30/05/2009 lúc 11:42 sáng
Một điểm nhỏ: theo tôi biết thì câu “văn tức là người” là do câu “le style c’est l’homme même” của Buffon (1707-1788).
Đọc bài phỏng vấn ba vị nhạc sĩ tôi thấy vừa buồn cười vừa tởm. Đóng góp cho kháng chiến, cho dân tộc… để rồi trở thành những con người nhỏ mọn bần tiện như thế sao? Vậy thì việc dinh tê của Phạm Duy rất đúng, đúng cho Phạm Duy, và đúng cho âm nhạc Việt Nam.
12.
Phùng Tường Vân nói:
30/05/2009 lúc 3:28 sáng
Tôi còn nhớ sau buổi trình diễn nhạc Phạm Duy (trở về) lần thứ nhất tại TP Hồ Chí Minh có một nhạc sĩ mà tôi đã quên mất tên, nhưng còn nhớ ông là con của cụ Nguyễn Xiển (một danh sĩ miền Bắc, nguyên Chủ tịch Bắc Bộ sau Tổng Khởi nghĩa) cũng có một bài viết trên talawas (bộ cũ), có vài độc giả đóng góp ý kiến này khác, sau đó thì… êm luôn. Đến bây giờ, gần như bổn cũ lại được soạn lại và ba vị lên tiếng đều là những cây đại thụ của âm nhạc Việt Nam đương đại. Trừ khi có một động cơ nào mà tôi không được biết, việc lên tiếng lần này của các ông Hồng Đăng, Trọng Bằng, Phạm Tuyên, nhất là hai vị sau, cho thấy là các ông có một cái “lapse” về phán đoán rất lớn, nói nôm na là các ông… dại quá!
1/6/09
Krishnamurti: Chân lý là đất không lối mòn
Krishnamurti: Chân lý là đất không lối mòn
31/05/2009 |
Nguyễn Ước dịch
Lời người dịch
Jiddu Krishnamurti (thường được gọi tắt là K) chào đời tại miền nam Ấn Ðộ năm 1895 trong một gia đình nghèo, thuộc đẳng cấp Bà la môn. Thân phụ của K là nhân viên ban Bí truyền của Hội Thông thiên học (Theosophy Society), một hội được thành lập chủ yếu bởi nữ nhà văn Nga Helena Petrovna Blavatsky (1831-1891), tác giả đại tác phẩm The Secret Doctrine, the Synthesis of Science, Religion and Philosophy (1888, Mật thuyết, một tổng hợp khoa học, tôn giáo và triết học) và cựu đại tá Anh Henry S. Olcott (1832-1907), người trình bày Phật giáo theo lối hiện đại cho phương Tây và vẽ nên lá cờ ngũ sắc của Phật giáo.
Hội TTH là một tổ chức có tính cách tôn giáo và thần bí, mưu tìm sự tổng hợp của Ðông và Tây cho một tình huynh đệ đại đồng và chuẩn bị thế giới cho biến cố được Hội gọi là sự ra đời lần thứ ba của Ðấng Cứu thế, tức Bồ tát Di lặc hoá thân làm Ðạo sư Thế giới (Teacher of the World). Hai lần hoá thân trước, theo Hội, là tại Ấn trong thần Krishna và tại Do Thái trong Ðức Giêsu Kitô. Hội có cơ sở tại hơn 40 quốc gia, đa số hội viên thuộc giới trí thức hoặc quí tộc hay doanh gia thành đạt. Trụ sở quốc tế của Hội đặt tại Madras, nam Ấn. Tại Sài Gòn trước tháng 5.1975, Hội có trụ sở ở Phú Nhuận, với nhiều hội viên khá nổi tiếng trong chính giới và thương giới, sinh hoạt đều đặn và xuất bản một số kinh điển của TTH.
Năm 1909, K 14 tuổi, được Hội TTH “khám phá sẽ là hoá thân của Ðức Di lặc”. Ông được đem sang Luân Ðôn, Anh, để chuẩn bị vào đại học. Nhưng sau đó, K không đủ điểm tuyển sinh, và suốt đời không tiếp nhận một nền giáo dục chính qui nào, cũng như theo K, ông không bao giờ đọc một cuốn sách nào về triết học và tôn giáo.
Song hành với việc giáo dưỡng K, Hội TTH còn chuẩn bị cho vai trò Ðấng Cứu thế của ông bằng cách lập Dòng tu Ngôi sao (Order of the Star) năm 1911 mà có lúc lên tới 40.000 thành viên, với ngân khoản lớn lao và nhiều bất động sản do các hội viên hiến tặng tại châu Âu, châu Úc, Ấn - và đặt K làm Thủ lãnh. Năm 1923, Hội xác nhận sự thành tựu “chuyển biến tâm linh” của K và chuẩn bị thời điểm đăng vị hoá thân của ông.
Thế nhưng đến ngày 2 tháng 8 năm 1929, trước 3.000 thành viên trong một cuộc trại hằng năm tại Ommen, Hà Lan, K tuyên bố giải tán Dòng tu Ngôi sao, có nghĩa từ khước ngôi vị “Giáo chủ”, đồng thời tuyên bố rằng chân lý là “đất không lối mòn, không thể đến với chân lý qua bất cứ thẩm quyền, hệ thống, tổ chức tôn giáo, xã hội, chính trị nào”. Mỗi người phải đích thân khám phá chân lý qua sự tự biết mình, quan sát và lắng nghe cái đang là (what is), với sự chú ý bằng toàn bộ con người mình. Ngay tự thân hành động ấy ẩn chứa sự biến đổi tận gốc bản thân mỗi người, cái làm một với thế giới. Như thế, bước đầu tiên cũng là bước cuối cùng, và cá nhân mỗi người phải là ánh sáng cho chính mình.
Kể từ đó, K đoạn tuyệt với Hội TTH, quyết định cư trú chính thức tại Hoa Kỳ và chia đều thời gian để đi rao giảng khắp thế giới, tại châu Âu, Nam Phi, Ấn Ðộ và Hoa Kỳ, Nam Mỹ, v.v. Tuy không phủ nhận vai trò Ðạo sư Thế giới, nhưng K đến với cử tọa như một người bạn đời đầy minh triết và “cầm tay nhau” cùng khám phá chân lý. Suốt hơn 60 năm, trong hàng chục ngàn cuộc diễn thuyết, thảo luận nhóm, gặp gỡ những cá nhân muốn tâm sự riêng tư, K mời gọi cử tọa cùng với ông, như những người bạn, thăm dò các chủ đề muôn thuở như tư tưởng, đau khổ, cái chết, thời gian, không gian, sự tĩnh lặng, tính thiêng liêng…
Cũng theo K, con người có thể chấm dứt đau khổ ngay lập tức để có tình yêu, lòng từ bi, trí tuệ và đạt tới cái bên kia tư duy, cái được con người gọi là chân lý, Thượng đế, bản ngã tối cao, nguyên lý tối thượng, cái thiêng liêng nhất, cái hằng cửu… Và nhiệm vụ của tôn giáo là đồng hành với con người trong cuộc hành trình khám phá thực tại đó, chứ không phải là thực hiện những cái vô nghĩa như phẩm trật, nghi lễ, mê tín…
Ðược xem là nhà thuyết giảng tôn giáo tuy đứng riêng và hoàn toàn thù nghịch với các tôn giáo có tổ chức, Krishnamurti cung ứng cho tôn giáo một ngôn ngữ thích hợp với thời đại, một lối nói chuyển tải được những sắc thái và những cái nhìn thấu suốt mà lối nói “thần bí, thẩm quyền” thuở trước ngày nay lắm khi không còn thích đáng với các vấn đề và những thao thức của con người thời hiện đại.
Lời giảng, sự từ bỏ thế tục và lòng từ bi của K tác động lên vô số người trên khắp thế giới, thuộc nhiều trình độ và lãnh vực khác nhau, trong đó có những người quen biết ông, thân tình hoặc chỉ mới đọc ông, nghe ông diễn thuyết, như Pablo Casal, Aldous Huxley, Joseph Campbell, Henry Miller, Van Morrison, Lý Tiểu Long…, đặc biệt các trào lưu tư tưởng, nghệ thuật và các phong trào thanh niên.
Sau lần đầu gặp K. tại Ấn năm 1956, Ðức Ðạt lai Lạt ma (1937- ) đã cảm giác ông là “Một Long Thọ,” gọi ông là “Một tâm hồn vĩ đại, một kinh nghiệm vĩ đại”. Gần 40 năm sau, 1995, ngài tuyên bố tại Madras rằng, “Krishnamurti là một trong những triết gia vĩ đại nhất của thời đại”. David Bohm (1917-1992), triết gia và nhà vật lý cơ học lượng tử hàng đầu đã nói, “Tác phẩm của Krishnamurti thẩm thấu cái cốt tủy của lối tiếp cận khoa học trong hình thức cao nhất và thuần khiết nhất”. Sau khi nghe K diễn thuyết, nhà văn Aldous Huxley (1894-1963) dõng dạc tuyên bố, “Như thể nghe huấn từ của Ðức Phật. Quyền năng như thế, thẩm quyền nội tại như thế”.
Radha Rajagopal, nhà văn Mỹ, người từ lúc chào đời sống chung một mái nhà với K cho tới khi tốt nghiệp đại học, trong một cuốn sách đặt nhiều vấn đề gây tranh cãi về cuộc đời của K, cũng phải thừa nhận: “Với Krinsh [tên thân mật bà thường dùng để gọi K], tôi cảm thấy biết ơn vì nhiều việc. Từ những ngày thơ ấu của tôi, ông đã dạy tôi giải thoát khỏi cuộc tìm kiếm và truy lùng vô vọng sự vị vọng và sự an toàn, các đại sư, tôn sư, các ý thức hệ. Từ ông, tôi học được rằng những so sánh và những nhãn hiệu đưa đến thành kiến và bất hạnh, rằng sự qui thuận đưa đến sự bắt chước tầm thường và rằng không thể có tự do khi còn phạm tội và sợ hãi. Ông khiến tôi tự do thoát khỏi ông và dạy tôi chớ sợ khi đi trên vùng đất không có lối mòn nào”. Lives in the Shadow with Krishnamurti (Những cuộc đời trong bóng tối với Krishnamurti), Nxb Bloomsbury Publishing Ltd., London, 1991, t.323.
Thuyết giảng từ thời hoang mang sau Ðệ nhất Thế chiến tới thời cao kỹ và bùng nổ thông tin, phong cách của K gợi cho ta nhớ tới Trang Tử trong Nam hoa kinh và bước nhảy giải thoát của K làm ta nghĩ tới diễn biến đốn ngộ của Phật giáo. Một sự liên tưởng như thế có thể giúp cho người á đông dễ tiếp cận K hơn nhưng không khỏi gượng ép và chắc chắn bị K phản đối quyết liệt.
Krishnamurti qua đời tại Ojai, California, Hoa Kỳ, năm 1986, hưởng thọ 91 tuổi; tro cốt hoả táng được đem rải tại Ấn, Anh và Mỹ. Ông để lại cho đời các Sáng hội Krishnamurti và các trung tâm sinh hoạt, các trường học mang tên Krishnamurti tại Ấn, Anh và Mỹ, cùng một số lượng khổng lồ lời giảng trong hàng chục ngàn cuốn băng ghi âm, ghi hình, cả chục ngàn trang sách, bản viết tay và thư từ. Lời giảng của K được nghiên cứu trong hơn 200 trường đại học và cao đẳng. Sách ghi lại tư tưởng của K hoặc viết về ông lúc nào cũng thuộc danh sách các sách bán chạy nhất, và thường được dành riêng một khoảng trên kệ sách của các nhà sách lớn.
Tại Nam Việt, từ giữa thập niên 1960, có tới cả chục cuốn sách giới thiệu và dịch tác phẩm của Krishnamurti; tư tưởng của ông rất được các sinh viên, trí thức và giới tu học đón nhận rộng rãi, háo hức tìm đọc. Kể từ tháng 5.1975, Hội TTH Việt Nam bị giải tán, toàn bộ sách Krishnamurti bị tịch thu, tiêu hủy, cấm tàng trử và lưu hành, trong lúc tuổi trẻ ở thế giới bên ngoài ngày càng quan tâm đến ông, đặc biệt trong học giới, tôn giáo, nghệ thuật, các phong trào môi sinh và nhân quyền…. Mãi tới hơn 20 năm sau (2000), sách Krishnamurti mới được phép xuất bản trở lại.
Dưới đây là toàn văn bài ứng khẩu Truth is a Pathless Land (Chân lý là đất không lối mòn) của Krishnamurti khi ông tuyên bố giải tán Dòng tu Ngôi sao, lấy từ cuốn Krishnamurti: Total Freedom, The Essential Krishnamurti, (Krishnamurti: Tự do hoàn toàn, Krishnamurti tinh yếu), Nxb The Krishnamurti Foundation of America, 1966, tt. 14-18. Bạn đọc có thể tìm thấy bản tiếng Anh ở www.tphta.ws/TPH_TIPL.HTM
Trước khi đi vào phần chính văn, chúng tôi xin được nhắc lại lời K thường nói, “Hãy cùng nhau thăm dò như những người bạn. Hãy quên vị đạo sư và hãy chỉ để ý tới lời giảng, dùng nó như chiếc gương, soi mình trong đó và đích thân khám phá.” Và trả lời cho một người đặt câu hỏi về ông, K nói rằng “K là ai, không quan trọng, điều quan trọng là bạn nên thắc mắc mình là ai?”
_______________
Chân lý là đất không lối mòn
Krishnamurti
Sáng nay, chúng ta sẽ thảo luận việc giải tán Dòng tu Ngôi Sao. Nhiều người sẽ hài lòng và nhiều người khác sẽ cảm thấy buồn bã. Việc này không mang tính cách hân hoan hoặc buồn bã vì đó là việc không thể tránh, như tôi sắp sửa giải thích.
Có thể các bạn còn nhớ câu chuyện con quỉ và một người bạn của nó cùng đi xuống phố. Cả hai thấy đằng trước họ một người cúi xuống đất, lượm cái gì đó, nhìn cái đó rồi đút nó vào túi mình. Người bạn nói với con quỉ, “Người kia lượm cái gì vậy?” “Anh ta lượm một mảnh của Chân lý”, con quỉ nói. “Thế thì đó là việc rất tệ hại cho ngươi”, người bạn nói. “Ô, không, chẳng tệ hại chút nào”, con quỉ trả lời, “Tôi sắp sửa để cho anh ta tổ chức cái mảnh đó”.
Tôi xác nhận rằng Chân lý là miền đất không có lối mòn, và các bạn không thể tiếp cận nó bằng bất cứ con đường có sẵn nào, bất cứ tôn giáo nào, bất cứ tông phái nào. Ðó là quan điểm của tôi và tôi trung thành với quan điểm đó một cách tuyệt đối và vô điều kiện.
Vốn không giới hạn, không điều kiện, không thể tiếp cận bằng bất cứ lối đi có sẵn nào, Chân lý không thể bị tổ chức, cũng không nên thành lập bất cứ tổ chức nào để dẫn đạo hoặc để thúc ép người ta đi theo bất cứ con đường cá biệt nào. Nếu trước tiên các bạn hiểu điều đó, thì kế tiếp các bạn sẽ thấy việc tổ chức một tín ngưỡng là bất khả thi biết bao. Lòng tin thì thuần khiết và là một việc cá nhân, và các bạn không thể và không được tổ chức nó. Nếu các bạn làm như thế, nó trở nên chết cứng, cô kết; nó trở thành một tín điều, một tông phái, một tôn giáo, áp đặt lên người khác. Ðó là việc mà mọi người trên khắp thế giới này đang ra sức hoàn thành. Chân lý [vì thế] bị thu hẹp và làm đồ chơi cho những kẻ yếu đuối, cho những kẻ chỉ bất mãn thoáng qua. Chân lý không thể bị hạ xuống mà đúng ra, cá nhân phải nỗ lực tiến lên nó.
Các bạn không thể đem đỉnh núi xuống thung lũng. Nếu muốn lên tới đỉnh núi, các bạn phải vượt qua thung lũng, trèo dốc, không sợ hãi các vách dựng đứng nguy hiểm. Các bạn phải leo tới Chân lý, Chân lý không thể “bước xuống” hoặc tổ chức hóa cho các bạn. Phúc lợi bằng ý tưởng được lưu giữ chủ yếu nhờ các tổ chức, thế nhưng các tổ chức lại chỉ nhận thấy phúc lợi từ bên ngoài. Một phúc lợi không phát sinh từ tình yêu Chân lý vì Chân lý mà phát sinh từ một tổ chức thì phúc lợi ấy chẳng có chút giá trị nào. Tổ chức trở thành một bộ khung và các thành viên của nó có thể tùy nghi thích ứng mình vào đó. Không còn phấn đấu đi theo Chân lý hoặc leo lên đỉnh núi, họ chỉ khoét lấy cho mình một lỗ hốc để chính tay mình hoặc phó cho tổ chức đặt mình vào lỗ đó và họ cho rằng qua đó, tổ chức sẽ dẫn dắt họ tới Chân lý.
Vậy đó là lý do đầu tiên, theo quan điểm của tôi, tại sao nên giải tán Dòng tu Ngôi sao. Bất chấp việc này, có lẽ các bạn sẽ thành lập các Dòng tu khác, các bạn sẽ tiếp tục thuộc về các tổ chức khác đang tìm kiếm Chân lý. Tôi không muốn thuộc về bất cứ tổ chức thuộc loại tinh thần nào, xin các bạn hiểu cho điều này. Hẳn tôi sẽ phải dùng đến một tổ chức mang tôi về Luân Ðôn, thí dụ như vậy; nhưng đó là một loại tổ chức hoàn toàn khác, hoàn toàn có tính cách máy móc như nhà bưu tín hoặc bưu điện. Tôi sẽ dùng xe cộ hoặc tàu bè để đi đó đi đây; những cái đó là máy móc vật chất, hoàn toàn không dính dáng tới trạng thái tâm linh. Thêm lần nữa, tôi xác nhận rằng không một tổ chức nào có thể dẫn đường con người tới trạng thái tâm linh.
Nếu một tổ chức được lập ra vì mục đích ấy, nó trở thành một cái nạng, một yếu kém, một câu thúc, và chắc chắn làm cho cá nhân què quặt, ngăn cản khiến cá nhân không trưởng thành, không xây dựng được tính độc đáo của mình, cái vốn nằm sẵn ở đó để bản thân y tự khám phá Chân lý tuyệt đối và vô điều kiện. Như thế, đó là một lý do nữa tại sao tôi, kẻ ngẫu nhiên làm Thủ lãnh của Dòng tu, quyết định giải tán nó. Ðối với quyết định này, không một người nào thuyết phục tôi cả.
Ðây không là một hành động cao cả, [chẳng qua là] vì tôi không muốn có đệ tử, và tôi có ý như thế. Hễ khoảnh khắc nào các bạn đi theo ai thì khoảnh khắc ấy các bạn ngưng đi theo Chân lý. Tôi không quan tâm việc các bạn có chú ý tới điều tôi nói hay không. Tôi muốn làm một điều nhất định trên thế giới này và tôi sắp sửa làm điều đó với sự tập trung kiên định. Bản thân tôi chỉ đang quan tâm tới việc cốt tủy độc nhất đó: là sao cho con người tự do. Tôi khao khát giải phóng con người khỏi mọi chiếc lồng, khỏi mọi sợ hãi và không mưu tìm một tôn giáo, một tông phái mới, cũng không kiến lập các học thuyết mới, các triết thuyết mới.
Thế thì tất nhiên các bạn sẽ hỏi tôi tại sao tôi lại đi khắp thế giới và liên tục phát biểu. Tôi sẽ nói cho các bạn biết lý do nào khiến tôi làm như thế: không phải vì tôi thèm muốn có sự đi theo mình, không phải vì tôi thèm muốn có một nhóm đặc biệt gồm các môn đệ đặc biệt. (Người ta thích biết mấy được khác biệt với đồng môn, tuy sự phân biệt đó của họ có thể là khôi hài, phi lí và tầm thường! Tôi không muốn khích lệ sự phi lí ấy). Tôi không có môn đệ, không có tông đồ, cả ở chốn trần tục lẫn ở cảnh giới tâm linh.
Sức quyến rũ của tiền tài cũng như sự thèm muốn sống đời tiện nghi không thu hút tôi. Nếu muốn theo đuổi cuộc sống tiện nghi tôi đã không đến dự Trại này hoặc sống ở xứ sở ẩm ướt này! Tôi nói một cách thẳng thắn vì tôi muốn việc này được giải quyết dứt khoát một lần rồi thôi. Tôi không muốn những cuộc thảo luận ấu trỉ này kéo dài hết năm này qua năm nọ.
Một phóng viên báo chí phỏng vấn tôi, anh ta đánh giá lớn lao hành động giải tán một tổ chức có hàng ngàn và hàng ngàn thành viên. Ðối với anh ta thì đó là một việc làm cao cả vì anh ta nói:
“Sau đó ông sẽ làm gì, ông sẽ sống như thế nào? Ông sẽ không có ai theo, người ta không còn lắng nghe ông nữa” Nếu chỉ có năm người sẽ lắng nghe, sẽ sống, hướng mặt tới vĩnh cửu, thế là đủ. Lợi ích gì khi có hàng ngàn người không am hiểu, những kẻ hoàn toàn ghi sâu, một cách trang trọng, trong lòng họ các thành kiến, những kẻ không muốn cái mới, nhưng đúng hơn, chỉ muốn thông giải cái mới ấy sao cho phù hợp với cái tôi cằn cỗi, mụ mẩm của họ? Nếu tôi có phát biểu một cách mạnh mẽ thì xin đừng hiểu lầm tôi; tôi làm như thế không phải là thiếu lòng từ bi. Nếu bạn đến với một bác sĩ để được giải phẩu, và trong khi tiến hành mỗ xẻ, vị bác sĩ ấy làm bạn đau đớn thì có phải ông ta không tử tế với bạn? Vậy, bằng cách giống như thế, nếu tôi có nói một cách thẳng thắn thì đó không phải là thiếu lòng thương cảm chân chính, mà ngược lại.
Như đã nói, tôi chỉ có một mục đích: làm cho con người tự do, thúc giục con người hướng tới giải thoát và giúp cho con người phá vỡ hết thảy các giới hạn, vì chỉ riêng hành động đó cũng sẽ cho con người hạnh phúc vĩnh cửu, sẽ cho nó một sự nhận biết không bị điều kiện hóa cái bản ngã của mình.
Vì tôi tự do, không bị điều kiện hóa, toàn bộ - không phải một phần, không phải tương đối, nhưng toàn bộ Chân lý là vĩnh cửu - nên tôi khao khát những ai tìm cách am hiểu tôi đều được tự do, không đi theo tôi, không từ tôi làm ra chiếc lồng, cái sẽ trở thành tôn giáo, tông phái. Mà là họ được giải phóng khỏi mọi sợ hãi - khỏi sự sợ hãi tôn giáo, khỏi sự sợ hãi của tình trạng nô lệ, khỏi sự sợ hãi của trạng thái tinh thần, khỏi sự sợ hãi của tình yêu, khỏi sự sợ hãi của cái chết, khỏi sự sợ hãi của chính cái sống. Như một nghệ sĩ vẽ bức tranh vì người ấy tìm thấy niềm thích thú trong bức tranh, vì nó là sự tự thể hiện mình, là vinh quang của mình và hạnh phúc của mình, thì tôi làm việc này cũng như thế, tôi không muốn bất cứ điều gì từ bất cứ ai.
Các bạn quen với tình trạng có thẩm quyền hoặc với bầu khí thẩm quyền mà các bạn nghĩ rằng nó sẽ dẫn dắt mình tới trạng thái tâm linh. Các bạn nghĩ và hy vọng rằng một người khác có thể, bằng những quyền năng khác thường - bằng phép lạ - mang các bạn tới cảnh giới giải thoát vĩnh cửu, cái là Hạnh phúc. Toàn bộ cách nhìn của các bạn về cuộc đời bị đặt trên tính chất thẩm quyền ấy.
Các bạn đã lắng nghe tôi suốt ba năm nay, bền lòng chẳng chút đổi thay trừ một ít người. Giờ đây các bạn hãy phân tích những gì tôi phát biểu, hãy phê bình, để có thể hiểu trọn vẹn, hiểu tận nền tảng. Khi tìm kiếm một thẩm quyền để dẫn dắt mình tới trạng thái tâm linh, các bạn buộc lòng phải tự động dựng lên một tổ chức chung quanh kẻ thẩm quyền đó. Bằng chính việc tạo ra một tổ chức mà các bạn cho rằng nó sẽ giúp cho kẻ thẩm quyền hướng dẫn các bạn tới trạng thái tâm linh, các bạn lại khiến cho mình bị nhốt vào một chiếc lồng.
Nếu tôi phát biểu một cách thẳng thắn thì xin nhớ cho rằng tôi làm như thế không phải phát xuất từ sự khắc nghiệt, không phải phát xuất từ sự thô bạo, không phải phát xuất từ lòng sôi nổi với cứu cánh của mình, mà chỉ vì tôi muốn các bạn hiểu rõ điều tôi có ý nói. Ðó là lý do tại sao các bạn có mặt nơi đây, và hẳn sẽ mất thì giờ nếu tôi không giải thích quan điểm của mình một cách rõ ràng và dứt khoát.
Mười tám năm nay các bạn đã chuẩn bị cho biến cố này, cho sự Giáng lâm của Ðạo sư Thế giới. Trong suốt 18 năm, các bạn tổ chức, các bạn tìm kiếm ai đó ban cho tâm hồn và tâm trí của các bạn niềm thú vị mới, ai đó làm biến đổi toàn bộ cuộc đời của các bạn, ai đó cho các bạn sự am hiểu mới, ai đó nâng các bạn lên và đưa các bạn vào một tầm mức phát triển mới cho cuộc sống, ai đó cho các bạn sự khích lệ mới, ai đó làm cho các bạn được giải thoát - và giờ đây các bạn hãy nhìn những gì đang xảy ra!
Các bạn hãy cân nhắc, hãy lý luận bằng chính bản thân mình và hãy khám phá bằng cách nào niềm tin làm cho mình khác biệt - không phải là sự khác biệt bề mặt của việc đeo phù hiệu, [vì] cái đó vốn tầm thường và phi lý. Bằng cách nào mà niềm tin quét sạch tất cả những gì không cốt tủy của cuộc sống? Chỉ có một cách thẩm xét thôi: bằng cách nào các bạn tự do hơn, lớn lao hơn, nguy hiểm hơn cho mọi Hiệp hội đang đặt nền tảng trên sự giả trá và trên những gì không cốt tủy? Bằng cách nào mà thành viên của tổ chức Ngôi sao này trở nên khác biệt?
Như tôi đã nói, suốt 18 năm nay các bạn đã chuẩn bị cho tôi. Tôi không màng tới việc các bạn có tin tôi là Ðạo sư Thế giới hay không. Ðiều ấy chỉ quan trọng chút ít thôi. Vì thuộc về tổ chức của Dòng tu Ngôi sao nên các bạn cống hiến thiện cảm của các bạn, năng lực của các bạn, trong việc thừa nhận Krishnamurti là Ðạo sư Thế giới - một cách cục bộ hay toàn bộ: toàn bộ đối với những ai đang thật sự tìm kiếm, cục bộ đối với những ai đang mãn nguyện với một nửa mảnh chân lý của mình.
Các bạn đã và đang chuẩn bị suốt 18 năm nay và hãy nhìn bao nhiêu nỗi khó khăn đang ở trên con đường am hiểu của các bạn, bao nhiêu sự phức tạp, bao nhiêu cái tầm thường. Thành kiến của các bạn, sợ hãi của các bạn, các kẻ thẩm quyền của các bạn, các giáo hội tân và cựu của các bạn - hết thảy những cái đó, tôi quả quyết rằng, đều là hàng rào ngăn cản sự am hiểu. Ðiều này tôi không thể tự mình làm cho rõ ràng hơn. Tôi không muốn các bạn đồng ý với tôi. Tôi không muốn các bạn đi theo tôi. Tôi chỉ muốn các bạn am hiểu điều tôi đang phát biểu.
Sự am hiểu này là thiết yếu vì niềm tin của các bạn chẳng những đã không tạo được sự khác biệt cho các bạn mà chỉ khiến cho các bạn rối rắm, và cũng vì các bạn không có ý muốn đối mặt với mọi sự đúng như chúng đang là. Các bạn muốn có những thần linh của chính mình - những thần linh mới thay thế cho những thần linh cũ, những tôn giáo mới thay thế cho những tôn giáo cũ, những hình thức mới thay thế cho những hình thức cũ - tất cả những cái đó đều vô giá trị như nhau, đều hoàn toàn là những rào cản, những giới hạn và là những chiếc nạng.
Thay thế vào những phân biệt tinh thần cũ, thay thế vào những thờ phượng cũ, các bạn có những thờ phượng mới. Các bạn hoàn toàn để tinh thần của mình lệ thuộc vào người nào khác, để hạnh phúc của mình lệ thuộc vào người nào khác, để sự giác ngộ của mình lệ thuộc vào người nào khác; và mặc dù các bạn đã và đang chuẩn bị cho tôi suốt 18 năm nay nhưng khi tôi nói rằng hết thảy những việc đó không cần thiết, khi tôi nói rằng các bạn phải bỏ hẳn chúng mà nhìn vào nội tâm mình, để giác ngộ, để cho sự vinh quang, sự thuần khiết và sự bất hoại của bản ngã, thì không một người trong các bạn đang có ý muốn làm điều đó. Có thể có một ít, nhưng rất ít, rất ít.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Tại sao có người giả dối, giả nhân giả nghĩa đi theo tôi, xem tôi là biểu hiện của Chân lý? Xin các bạn nhớ cho rằng tôi không có ý nói tới điều gì khắc nghiệt hoặc không tử tế nhưng chúng ta đang với tới một tình trạng ở đó có những vấn đề các bạn phải đối mặt. Năm ngoái tôi đã nói rằng tôi sẽ không thỏa hiệp. Lúc ấy chỉ rất ít người lắng nghe tôi. Năm nay tôi nói rõ ra điều ấy, minh bạch một cách tuyệt đối. Tôi không hiểu tại làm sao hàng ngàn người trên khắp thế giới - thành viên của Dòng tu - đã và đang chuẩn bị cho tôi suốt 18 năm qua, nay lại không có ý muốn nghe, một cách vô điều kiện và toàn bộ, những gì tôi nói.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Như tôi đã nói trước đây, mục đích của tôi là làm cho con người giải thoát vô điều kiện, vì tôi xác nhận rằng chỉ có tâm linh là trạng thái bất hoại của bản ngã, là vĩnh cửu, là sự hoà hợp giữa lý trí và tình yêu. Ðó là Chân lý tuyệt đối, vô điều kiện, và là chính Sự sống. Bởi thế tôi muốn sao cho con người tự do, hân hoan như chim giữa bầu trời trong trẻo, không nặng gánh, độc lập và ngây ngất trong tự do đó. Và vì các bạn, những người đã chuẩn bị 18 năm nay, lúc này tôi nói rằng các bạn phải được giải thoát khỏi toàn bộ những điều ấy, giải thoát khỏi những rối rắm của mình. Vì sự giải thoát ấy nên các bạn không cần có một tổ chức đặt căn bản trên niềm tin tinh thần. Tại sao có một tổ chức cho năm hoặc mười người trong một thế giới mà họ am hiểu, họ phấn đấu, họ đặt sang một bên tất cả những cái lặt vặt không đáng kể? Còn đối với những kẻ nhu nhược thì không tổ chức nào có thể giúp cho họ nhận ra Chân lý, vì Chân lý ở trong mỗi người; nó không ở xa, nó không ở gần; nó vĩnh viễn ở ngay đó.
Các tổ chức không thể làm cho các bạn tự do. Không ai bên ngoài có thể làm cho các bạn giải thoát: không sự thờ phượng có tổ chức và không sự hãm mình vì một nguyên cớ có thể khiến cho các bạn được giải thoát, không việc lao bản thân mình vào công tác có thể khiến cho các bạn được giải thoát. Các bạn dùng máy đánh chữ để viết thư nhưng các bạn không đặt nó lên bàn thờ mà thờ phượng nó. Thế nhưng đó là điều các bạn hẳn sẽ làm khi các tổ chức trở thành mối quan tâm chính của các bạn.
“Có bao nhiêu trại sinh ở đây nằm trong tổ chức?” Ðó là câu đầu tiên các phóng viên báo chí hỏi tôi.
“Ông có bao nhiêu người theo ông? Bằng vào số lượng người đi theo ấy chúng tôi sẽ phán xét điều ông phát biểu đúng hay sai.” Tôi không biết có bao nhiêu người đang ở đây. Tôi không quan tâm tới điều đó. Như tôi đã nói, thậm chí nếu chỉ có một người muốn sao cho giải thoát thì đối với tôi như thế là đủ.
Thêm nữa, các bạn có ý tưởng rằng nhất định phải có người đang giữ chìa khóa của Vương quốc Hạnh phúc. Không ai giữ chìa khóa ấy. Không ai có quyền giữ nó cả. Chìa khóa ấy chính là bản ngã của bạn, và Vương quốc Vĩnh cửu ấy hiện hữu trong sự triển khai, trong sự thuần khiết và trong sự bất hoại của tự thân bản ngã mà thôi.
Như thế các bạn thấy phi lý biết bao toàn bộ cấu trúc được các bạn dựng lên trong khi các bạn tìm kiếm sự phù trợ vĩnh cửu, trong khi lệ thuộc vào người khác để có ủi an, để có hạnh phúc, để có sức mạnh của mình. Các bạn chỉ có thể tìm kiếm những cái ấy trong chính bản thân mình, trong chính các bạn.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Các bạn có thói quen để cho ai đó nói cho biết rằng các bạn đã tiến bộ ngang đâu, trạng thái tâm linh của các bạn tới lúc này ra sao? Thật ấu trỉ! Nếu nội tâm các bạn đẹp đẽ hoặc xấu xa thì ngoài các bạn ra còn ai có thể nói cho các bạn biết? Nếu các bạn bất hoại thì ngoài các bạn ra còn ai có thể nói cho các bạn biết? Trong các việc này, các bạn chẳng nghiêm chỉnh chút nào!
Thế thì tại sao có tổ chức?
Nhưng chính những người thật sự khao khát thông hiểu, những người đang trông mong sẽ tìm thấy cái là vĩnh cửu, không bắt đầu, không kết thúc và cùng nhau bước đi với sự tập trung sâu xa các nỗ lực của mình, họ sẽ là mối nguy cho tất cả những gì không cốt tủy, cho những gì không hiện thực, cho các bóng tối. Và những người ấy sẽ tập họp, họ sẽ trở thành ngọn lửa, vì họ am hiểu. Chúng ta phải tạo ra bộ phận như thế và đó là mục đích của tôi. Do bởi sự am hiểu chân chính mà sẽ có tình bằng hữu chân chính. Do bởi tình bằng hữu chân chính - cái hình như các bạn không biết - sẽ có sự hợp tác thật sự trong phần của mỗi người. Và điều đó không do bởi thẩm quyền, không do bởi sự cứu độ, không do bởi sự hi sinh cho một nguyên cớ, nhưng do bởi các bạn thật sự am hiểu, và từ chỗ đó có các bạn có khả năng sống trong vĩnh cửu. Ðây là cái lớn lao hơn mọi khoái cảm và mọi hy sinh.
Như thế, đó là một số lý do tại sao, sau khi cân nhắc kỹ lưỡng suốt hai năm qua, tôi lập quyết định này. Nó không xuất phát từ sự bốc đồng trong khoảnh khắc. Tôi không bị bất cứ ai thuyết phục về quyết định này - tôi không để cho mình bị thuyết phục trong những sự việc như thế này. Trong hai năm qua, tôi đã suy nghĩ về vấn đề này, một cách chậm rãi, thận trọng, nhẫn nại, và giờ đây tôi quyết định giải tán Dòng tu như tôi đã ngẫu nhiên là Thủ lãnh của nó. Các bạn có thể hình thành các tổ chức khác và kỳ vọng vào người nào đó khác. Tôi không quan tâm tới việc đó, cũng như tới việc làm ra các chiếc lồng mới cùng những trang trí mới cho chiếc lồng ấy. Quan tâm độc nhất của tôi là sao cho con người tự do một cách tuyệt đối, vô điều kiện.
© 2009 Nguyễn Ước
© 2009 talawas blog
31/05/2009 |
Nguyễn Ước dịch
Lời người dịch
Jiddu Krishnamurti (thường được gọi tắt là K) chào đời tại miền nam Ấn Ðộ năm 1895 trong một gia đình nghèo, thuộc đẳng cấp Bà la môn. Thân phụ của K là nhân viên ban Bí truyền của Hội Thông thiên học (Theosophy Society), một hội được thành lập chủ yếu bởi nữ nhà văn Nga Helena Petrovna Blavatsky (1831-1891), tác giả đại tác phẩm The Secret Doctrine, the Synthesis of Science, Religion and Philosophy (1888, Mật thuyết, một tổng hợp khoa học, tôn giáo và triết học) và cựu đại tá Anh Henry S. Olcott (1832-1907), người trình bày Phật giáo theo lối hiện đại cho phương Tây và vẽ nên lá cờ ngũ sắc của Phật giáo.
Hội TTH là một tổ chức có tính cách tôn giáo và thần bí, mưu tìm sự tổng hợp của Ðông và Tây cho một tình huynh đệ đại đồng và chuẩn bị thế giới cho biến cố được Hội gọi là sự ra đời lần thứ ba của Ðấng Cứu thế, tức Bồ tát Di lặc hoá thân làm Ðạo sư Thế giới (Teacher of the World). Hai lần hoá thân trước, theo Hội, là tại Ấn trong thần Krishna và tại Do Thái trong Ðức Giêsu Kitô. Hội có cơ sở tại hơn 40 quốc gia, đa số hội viên thuộc giới trí thức hoặc quí tộc hay doanh gia thành đạt. Trụ sở quốc tế của Hội đặt tại Madras, nam Ấn. Tại Sài Gòn trước tháng 5.1975, Hội có trụ sở ở Phú Nhuận, với nhiều hội viên khá nổi tiếng trong chính giới và thương giới, sinh hoạt đều đặn và xuất bản một số kinh điển của TTH.
Năm 1909, K 14 tuổi, được Hội TTH “khám phá sẽ là hoá thân của Ðức Di lặc”. Ông được đem sang Luân Ðôn, Anh, để chuẩn bị vào đại học. Nhưng sau đó, K không đủ điểm tuyển sinh, và suốt đời không tiếp nhận một nền giáo dục chính qui nào, cũng như theo K, ông không bao giờ đọc một cuốn sách nào về triết học và tôn giáo.
Song hành với việc giáo dưỡng K, Hội TTH còn chuẩn bị cho vai trò Ðấng Cứu thế của ông bằng cách lập Dòng tu Ngôi sao (Order of the Star) năm 1911 mà có lúc lên tới 40.000 thành viên, với ngân khoản lớn lao và nhiều bất động sản do các hội viên hiến tặng tại châu Âu, châu Úc, Ấn - và đặt K làm Thủ lãnh. Năm 1923, Hội xác nhận sự thành tựu “chuyển biến tâm linh” của K và chuẩn bị thời điểm đăng vị hoá thân của ông.
Thế nhưng đến ngày 2 tháng 8 năm 1929, trước 3.000 thành viên trong một cuộc trại hằng năm tại Ommen, Hà Lan, K tuyên bố giải tán Dòng tu Ngôi sao, có nghĩa từ khước ngôi vị “Giáo chủ”, đồng thời tuyên bố rằng chân lý là “đất không lối mòn, không thể đến với chân lý qua bất cứ thẩm quyền, hệ thống, tổ chức tôn giáo, xã hội, chính trị nào”. Mỗi người phải đích thân khám phá chân lý qua sự tự biết mình, quan sát và lắng nghe cái đang là (what is), với sự chú ý bằng toàn bộ con người mình. Ngay tự thân hành động ấy ẩn chứa sự biến đổi tận gốc bản thân mỗi người, cái làm một với thế giới. Như thế, bước đầu tiên cũng là bước cuối cùng, và cá nhân mỗi người phải là ánh sáng cho chính mình.
Kể từ đó, K đoạn tuyệt với Hội TTH, quyết định cư trú chính thức tại Hoa Kỳ và chia đều thời gian để đi rao giảng khắp thế giới, tại châu Âu, Nam Phi, Ấn Ðộ và Hoa Kỳ, Nam Mỹ, v.v. Tuy không phủ nhận vai trò Ðạo sư Thế giới, nhưng K đến với cử tọa như một người bạn đời đầy minh triết và “cầm tay nhau” cùng khám phá chân lý. Suốt hơn 60 năm, trong hàng chục ngàn cuộc diễn thuyết, thảo luận nhóm, gặp gỡ những cá nhân muốn tâm sự riêng tư, K mời gọi cử tọa cùng với ông, như những người bạn, thăm dò các chủ đề muôn thuở như tư tưởng, đau khổ, cái chết, thời gian, không gian, sự tĩnh lặng, tính thiêng liêng…
Cũng theo K, con người có thể chấm dứt đau khổ ngay lập tức để có tình yêu, lòng từ bi, trí tuệ và đạt tới cái bên kia tư duy, cái được con người gọi là chân lý, Thượng đế, bản ngã tối cao, nguyên lý tối thượng, cái thiêng liêng nhất, cái hằng cửu… Và nhiệm vụ của tôn giáo là đồng hành với con người trong cuộc hành trình khám phá thực tại đó, chứ không phải là thực hiện những cái vô nghĩa như phẩm trật, nghi lễ, mê tín…
Ðược xem là nhà thuyết giảng tôn giáo tuy đứng riêng và hoàn toàn thù nghịch với các tôn giáo có tổ chức, Krishnamurti cung ứng cho tôn giáo một ngôn ngữ thích hợp với thời đại, một lối nói chuyển tải được những sắc thái và những cái nhìn thấu suốt mà lối nói “thần bí, thẩm quyền” thuở trước ngày nay lắm khi không còn thích đáng với các vấn đề và những thao thức của con người thời hiện đại.
Lời giảng, sự từ bỏ thế tục và lòng từ bi của K tác động lên vô số người trên khắp thế giới, thuộc nhiều trình độ và lãnh vực khác nhau, trong đó có những người quen biết ông, thân tình hoặc chỉ mới đọc ông, nghe ông diễn thuyết, như Pablo Casal, Aldous Huxley, Joseph Campbell, Henry Miller, Van Morrison, Lý Tiểu Long…, đặc biệt các trào lưu tư tưởng, nghệ thuật và các phong trào thanh niên.
Sau lần đầu gặp K. tại Ấn năm 1956, Ðức Ðạt lai Lạt ma (1937- ) đã cảm giác ông là “Một Long Thọ,” gọi ông là “Một tâm hồn vĩ đại, một kinh nghiệm vĩ đại”. Gần 40 năm sau, 1995, ngài tuyên bố tại Madras rằng, “Krishnamurti là một trong những triết gia vĩ đại nhất của thời đại”. David Bohm (1917-1992), triết gia và nhà vật lý cơ học lượng tử hàng đầu đã nói, “Tác phẩm của Krishnamurti thẩm thấu cái cốt tủy của lối tiếp cận khoa học trong hình thức cao nhất và thuần khiết nhất”. Sau khi nghe K diễn thuyết, nhà văn Aldous Huxley (1894-1963) dõng dạc tuyên bố, “Như thể nghe huấn từ của Ðức Phật. Quyền năng như thế, thẩm quyền nội tại như thế”.
Radha Rajagopal, nhà văn Mỹ, người từ lúc chào đời sống chung một mái nhà với K cho tới khi tốt nghiệp đại học, trong một cuốn sách đặt nhiều vấn đề gây tranh cãi về cuộc đời của K, cũng phải thừa nhận: “Với Krinsh [tên thân mật bà thường dùng để gọi K], tôi cảm thấy biết ơn vì nhiều việc. Từ những ngày thơ ấu của tôi, ông đã dạy tôi giải thoát khỏi cuộc tìm kiếm và truy lùng vô vọng sự vị vọng và sự an toàn, các đại sư, tôn sư, các ý thức hệ. Từ ông, tôi học được rằng những so sánh và những nhãn hiệu đưa đến thành kiến và bất hạnh, rằng sự qui thuận đưa đến sự bắt chước tầm thường và rằng không thể có tự do khi còn phạm tội và sợ hãi. Ông khiến tôi tự do thoát khỏi ông và dạy tôi chớ sợ khi đi trên vùng đất không có lối mòn nào”. Lives in the Shadow with Krishnamurti (Những cuộc đời trong bóng tối với Krishnamurti), Nxb Bloomsbury Publishing Ltd., London, 1991, t.323.
Thuyết giảng từ thời hoang mang sau Ðệ nhất Thế chiến tới thời cao kỹ và bùng nổ thông tin, phong cách của K gợi cho ta nhớ tới Trang Tử trong Nam hoa kinh và bước nhảy giải thoát của K làm ta nghĩ tới diễn biến đốn ngộ của Phật giáo. Một sự liên tưởng như thế có thể giúp cho người á đông dễ tiếp cận K hơn nhưng không khỏi gượng ép và chắc chắn bị K phản đối quyết liệt.
Krishnamurti qua đời tại Ojai, California, Hoa Kỳ, năm 1986, hưởng thọ 91 tuổi; tro cốt hoả táng được đem rải tại Ấn, Anh và Mỹ. Ông để lại cho đời các Sáng hội Krishnamurti và các trung tâm sinh hoạt, các trường học mang tên Krishnamurti tại Ấn, Anh và Mỹ, cùng một số lượng khổng lồ lời giảng trong hàng chục ngàn cuốn băng ghi âm, ghi hình, cả chục ngàn trang sách, bản viết tay và thư từ. Lời giảng của K được nghiên cứu trong hơn 200 trường đại học và cao đẳng. Sách ghi lại tư tưởng của K hoặc viết về ông lúc nào cũng thuộc danh sách các sách bán chạy nhất, và thường được dành riêng một khoảng trên kệ sách của các nhà sách lớn.
Tại Nam Việt, từ giữa thập niên 1960, có tới cả chục cuốn sách giới thiệu và dịch tác phẩm của Krishnamurti; tư tưởng của ông rất được các sinh viên, trí thức và giới tu học đón nhận rộng rãi, háo hức tìm đọc. Kể từ tháng 5.1975, Hội TTH Việt Nam bị giải tán, toàn bộ sách Krishnamurti bị tịch thu, tiêu hủy, cấm tàng trử và lưu hành, trong lúc tuổi trẻ ở thế giới bên ngoài ngày càng quan tâm đến ông, đặc biệt trong học giới, tôn giáo, nghệ thuật, các phong trào môi sinh và nhân quyền…. Mãi tới hơn 20 năm sau (2000), sách Krishnamurti mới được phép xuất bản trở lại.
Dưới đây là toàn văn bài ứng khẩu Truth is a Pathless Land (Chân lý là đất không lối mòn) của Krishnamurti khi ông tuyên bố giải tán Dòng tu Ngôi sao, lấy từ cuốn Krishnamurti: Total Freedom, The Essential Krishnamurti, (Krishnamurti: Tự do hoàn toàn, Krishnamurti tinh yếu), Nxb The Krishnamurti Foundation of America, 1966, tt. 14-18. Bạn đọc có thể tìm thấy bản tiếng Anh ở www.tphta.ws/TPH_TIPL.HTM
Trước khi đi vào phần chính văn, chúng tôi xin được nhắc lại lời K thường nói, “Hãy cùng nhau thăm dò như những người bạn. Hãy quên vị đạo sư và hãy chỉ để ý tới lời giảng, dùng nó như chiếc gương, soi mình trong đó và đích thân khám phá.” Và trả lời cho một người đặt câu hỏi về ông, K nói rằng “K là ai, không quan trọng, điều quan trọng là bạn nên thắc mắc mình là ai?”
_______________
Chân lý là đất không lối mòn
Krishnamurti
Sáng nay, chúng ta sẽ thảo luận việc giải tán Dòng tu Ngôi Sao. Nhiều người sẽ hài lòng và nhiều người khác sẽ cảm thấy buồn bã. Việc này không mang tính cách hân hoan hoặc buồn bã vì đó là việc không thể tránh, như tôi sắp sửa giải thích.
Có thể các bạn còn nhớ câu chuyện con quỉ và một người bạn của nó cùng đi xuống phố. Cả hai thấy đằng trước họ một người cúi xuống đất, lượm cái gì đó, nhìn cái đó rồi đút nó vào túi mình. Người bạn nói với con quỉ, “Người kia lượm cái gì vậy?” “Anh ta lượm một mảnh của Chân lý”, con quỉ nói. “Thế thì đó là việc rất tệ hại cho ngươi”, người bạn nói. “Ô, không, chẳng tệ hại chút nào”, con quỉ trả lời, “Tôi sắp sửa để cho anh ta tổ chức cái mảnh đó”.
Tôi xác nhận rằng Chân lý là miền đất không có lối mòn, và các bạn không thể tiếp cận nó bằng bất cứ con đường có sẵn nào, bất cứ tôn giáo nào, bất cứ tông phái nào. Ðó là quan điểm của tôi và tôi trung thành với quan điểm đó một cách tuyệt đối và vô điều kiện.
Vốn không giới hạn, không điều kiện, không thể tiếp cận bằng bất cứ lối đi có sẵn nào, Chân lý không thể bị tổ chức, cũng không nên thành lập bất cứ tổ chức nào để dẫn đạo hoặc để thúc ép người ta đi theo bất cứ con đường cá biệt nào. Nếu trước tiên các bạn hiểu điều đó, thì kế tiếp các bạn sẽ thấy việc tổ chức một tín ngưỡng là bất khả thi biết bao. Lòng tin thì thuần khiết và là một việc cá nhân, và các bạn không thể và không được tổ chức nó. Nếu các bạn làm như thế, nó trở nên chết cứng, cô kết; nó trở thành một tín điều, một tông phái, một tôn giáo, áp đặt lên người khác. Ðó là việc mà mọi người trên khắp thế giới này đang ra sức hoàn thành. Chân lý [vì thế] bị thu hẹp và làm đồ chơi cho những kẻ yếu đuối, cho những kẻ chỉ bất mãn thoáng qua. Chân lý không thể bị hạ xuống mà đúng ra, cá nhân phải nỗ lực tiến lên nó.
Các bạn không thể đem đỉnh núi xuống thung lũng. Nếu muốn lên tới đỉnh núi, các bạn phải vượt qua thung lũng, trèo dốc, không sợ hãi các vách dựng đứng nguy hiểm. Các bạn phải leo tới Chân lý, Chân lý không thể “bước xuống” hoặc tổ chức hóa cho các bạn. Phúc lợi bằng ý tưởng được lưu giữ chủ yếu nhờ các tổ chức, thế nhưng các tổ chức lại chỉ nhận thấy phúc lợi từ bên ngoài. Một phúc lợi không phát sinh từ tình yêu Chân lý vì Chân lý mà phát sinh từ một tổ chức thì phúc lợi ấy chẳng có chút giá trị nào. Tổ chức trở thành một bộ khung và các thành viên của nó có thể tùy nghi thích ứng mình vào đó. Không còn phấn đấu đi theo Chân lý hoặc leo lên đỉnh núi, họ chỉ khoét lấy cho mình một lỗ hốc để chính tay mình hoặc phó cho tổ chức đặt mình vào lỗ đó và họ cho rằng qua đó, tổ chức sẽ dẫn dắt họ tới Chân lý.
Vậy đó là lý do đầu tiên, theo quan điểm của tôi, tại sao nên giải tán Dòng tu Ngôi sao. Bất chấp việc này, có lẽ các bạn sẽ thành lập các Dòng tu khác, các bạn sẽ tiếp tục thuộc về các tổ chức khác đang tìm kiếm Chân lý. Tôi không muốn thuộc về bất cứ tổ chức thuộc loại tinh thần nào, xin các bạn hiểu cho điều này. Hẳn tôi sẽ phải dùng đến một tổ chức mang tôi về Luân Ðôn, thí dụ như vậy; nhưng đó là một loại tổ chức hoàn toàn khác, hoàn toàn có tính cách máy móc như nhà bưu tín hoặc bưu điện. Tôi sẽ dùng xe cộ hoặc tàu bè để đi đó đi đây; những cái đó là máy móc vật chất, hoàn toàn không dính dáng tới trạng thái tâm linh. Thêm lần nữa, tôi xác nhận rằng không một tổ chức nào có thể dẫn đường con người tới trạng thái tâm linh.
Nếu một tổ chức được lập ra vì mục đích ấy, nó trở thành một cái nạng, một yếu kém, một câu thúc, và chắc chắn làm cho cá nhân què quặt, ngăn cản khiến cá nhân không trưởng thành, không xây dựng được tính độc đáo của mình, cái vốn nằm sẵn ở đó để bản thân y tự khám phá Chân lý tuyệt đối và vô điều kiện. Như thế, đó là một lý do nữa tại sao tôi, kẻ ngẫu nhiên làm Thủ lãnh của Dòng tu, quyết định giải tán nó. Ðối với quyết định này, không một người nào thuyết phục tôi cả.
Ðây không là một hành động cao cả, [chẳng qua là] vì tôi không muốn có đệ tử, và tôi có ý như thế. Hễ khoảnh khắc nào các bạn đi theo ai thì khoảnh khắc ấy các bạn ngưng đi theo Chân lý. Tôi không quan tâm việc các bạn có chú ý tới điều tôi nói hay không. Tôi muốn làm một điều nhất định trên thế giới này và tôi sắp sửa làm điều đó với sự tập trung kiên định. Bản thân tôi chỉ đang quan tâm tới việc cốt tủy độc nhất đó: là sao cho con người tự do. Tôi khao khát giải phóng con người khỏi mọi chiếc lồng, khỏi mọi sợ hãi và không mưu tìm một tôn giáo, một tông phái mới, cũng không kiến lập các học thuyết mới, các triết thuyết mới.
Thế thì tất nhiên các bạn sẽ hỏi tôi tại sao tôi lại đi khắp thế giới và liên tục phát biểu. Tôi sẽ nói cho các bạn biết lý do nào khiến tôi làm như thế: không phải vì tôi thèm muốn có sự đi theo mình, không phải vì tôi thèm muốn có một nhóm đặc biệt gồm các môn đệ đặc biệt. (Người ta thích biết mấy được khác biệt với đồng môn, tuy sự phân biệt đó của họ có thể là khôi hài, phi lí và tầm thường! Tôi không muốn khích lệ sự phi lí ấy). Tôi không có môn đệ, không có tông đồ, cả ở chốn trần tục lẫn ở cảnh giới tâm linh.
Sức quyến rũ của tiền tài cũng như sự thèm muốn sống đời tiện nghi không thu hút tôi. Nếu muốn theo đuổi cuộc sống tiện nghi tôi đã không đến dự Trại này hoặc sống ở xứ sở ẩm ướt này! Tôi nói một cách thẳng thắn vì tôi muốn việc này được giải quyết dứt khoát một lần rồi thôi. Tôi không muốn những cuộc thảo luận ấu trỉ này kéo dài hết năm này qua năm nọ.
Một phóng viên báo chí phỏng vấn tôi, anh ta đánh giá lớn lao hành động giải tán một tổ chức có hàng ngàn và hàng ngàn thành viên. Ðối với anh ta thì đó là một việc làm cao cả vì anh ta nói:
“Sau đó ông sẽ làm gì, ông sẽ sống như thế nào? Ông sẽ không có ai theo, người ta không còn lắng nghe ông nữa” Nếu chỉ có năm người sẽ lắng nghe, sẽ sống, hướng mặt tới vĩnh cửu, thế là đủ. Lợi ích gì khi có hàng ngàn người không am hiểu, những kẻ hoàn toàn ghi sâu, một cách trang trọng, trong lòng họ các thành kiến, những kẻ không muốn cái mới, nhưng đúng hơn, chỉ muốn thông giải cái mới ấy sao cho phù hợp với cái tôi cằn cỗi, mụ mẩm của họ? Nếu tôi có phát biểu một cách mạnh mẽ thì xin đừng hiểu lầm tôi; tôi làm như thế không phải là thiếu lòng từ bi. Nếu bạn đến với một bác sĩ để được giải phẩu, và trong khi tiến hành mỗ xẻ, vị bác sĩ ấy làm bạn đau đớn thì có phải ông ta không tử tế với bạn? Vậy, bằng cách giống như thế, nếu tôi có nói một cách thẳng thắn thì đó không phải là thiếu lòng thương cảm chân chính, mà ngược lại.
Như đã nói, tôi chỉ có một mục đích: làm cho con người tự do, thúc giục con người hướng tới giải thoát và giúp cho con người phá vỡ hết thảy các giới hạn, vì chỉ riêng hành động đó cũng sẽ cho con người hạnh phúc vĩnh cửu, sẽ cho nó một sự nhận biết không bị điều kiện hóa cái bản ngã của mình.
Vì tôi tự do, không bị điều kiện hóa, toàn bộ - không phải một phần, không phải tương đối, nhưng toàn bộ Chân lý là vĩnh cửu - nên tôi khao khát những ai tìm cách am hiểu tôi đều được tự do, không đi theo tôi, không từ tôi làm ra chiếc lồng, cái sẽ trở thành tôn giáo, tông phái. Mà là họ được giải phóng khỏi mọi sợ hãi - khỏi sự sợ hãi tôn giáo, khỏi sự sợ hãi của tình trạng nô lệ, khỏi sự sợ hãi của trạng thái tinh thần, khỏi sự sợ hãi của tình yêu, khỏi sự sợ hãi của cái chết, khỏi sự sợ hãi của chính cái sống. Như một nghệ sĩ vẽ bức tranh vì người ấy tìm thấy niềm thích thú trong bức tranh, vì nó là sự tự thể hiện mình, là vinh quang của mình và hạnh phúc của mình, thì tôi làm việc này cũng như thế, tôi không muốn bất cứ điều gì từ bất cứ ai.
Các bạn quen với tình trạng có thẩm quyền hoặc với bầu khí thẩm quyền mà các bạn nghĩ rằng nó sẽ dẫn dắt mình tới trạng thái tâm linh. Các bạn nghĩ và hy vọng rằng một người khác có thể, bằng những quyền năng khác thường - bằng phép lạ - mang các bạn tới cảnh giới giải thoát vĩnh cửu, cái là Hạnh phúc. Toàn bộ cách nhìn của các bạn về cuộc đời bị đặt trên tính chất thẩm quyền ấy.
Các bạn đã lắng nghe tôi suốt ba năm nay, bền lòng chẳng chút đổi thay trừ một ít người. Giờ đây các bạn hãy phân tích những gì tôi phát biểu, hãy phê bình, để có thể hiểu trọn vẹn, hiểu tận nền tảng. Khi tìm kiếm một thẩm quyền để dẫn dắt mình tới trạng thái tâm linh, các bạn buộc lòng phải tự động dựng lên một tổ chức chung quanh kẻ thẩm quyền đó. Bằng chính việc tạo ra một tổ chức mà các bạn cho rằng nó sẽ giúp cho kẻ thẩm quyền hướng dẫn các bạn tới trạng thái tâm linh, các bạn lại khiến cho mình bị nhốt vào một chiếc lồng.
Nếu tôi phát biểu một cách thẳng thắn thì xin nhớ cho rằng tôi làm như thế không phải phát xuất từ sự khắc nghiệt, không phải phát xuất từ sự thô bạo, không phải phát xuất từ lòng sôi nổi với cứu cánh của mình, mà chỉ vì tôi muốn các bạn hiểu rõ điều tôi có ý nói. Ðó là lý do tại sao các bạn có mặt nơi đây, và hẳn sẽ mất thì giờ nếu tôi không giải thích quan điểm của mình một cách rõ ràng và dứt khoát.
Mười tám năm nay các bạn đã chuẩn bị cho biến cố này, cho sự Giáng lâm của Ðạo sư Thế giới. Trong suốt 18 năm, các bạn tổ chức, các bạn tìm kiếm ai đó ban cho tâm hồn và tâm trí của các bạn niềm thú vị mới, ai đó làm biến đổi toàn bộ cuộc đời của các bạn, ai đó cho các bạn sự am hiểu mới, ai đó nâng các bạn lên và đưa các bạn vào một tầm mức phát triển mới cho cuộc sống, ai đó cho các bạn sự khích lệ mới, ai đó làm cho các bạn được giải thoát - và giờ đây các bạn hãy nhìn những gì đang xảy ra!
Các bạn hãy cân nhắc, hãy lý luận bằng chính bản thân mình và hãy khám phá bằng cách nào niềm tin làm cho mình khác biệt - không phải là sự khác biệt bề mặt của việc đeo phù hiệu, [vì] cái đó vốn tầm thường và phi lý. Bằng cách nào mà niềm tin quét sạch tất cả những gì không cốt tủy của cuộc sống? Chỉ có một cách thẩm xét thôi: bằng cách nào các bạn tự do hơn, lớn lao hơn, nguy hiểm hơn cho mọi Hiệp hội đang đặt nền tảng trên sự giả trá và trên những gì không cốt tủy? Bằng cách nào mà thành viên của tổ chức Ngôi sao này trở nên khác biệt?
Như tôi đã nói, suốt 18 năm nay các bạn đã chuẩn bị cho tôi. Tôi không màng tới việc các bạn có tin tôi là Ðạo sư Thế giới hay không. Ðiều ấy chỉ quan trọng chút ít thôi. Vì thuộc về tổ chức của Dòng tu Ngôi sao nên các bạn cống hiến thiện cảm của các bạn, năng lực của các bạn, trong việc thừa nhận Krishnamurti là Ðạo sư Thế giới - một cách cục bộ hay toàn bộ: toàn bộ đối với những ai đang thật sự tìm kiếm, cục bộ đối với những ai đang mãn nguyện với một nửa mảnh chân lý của mình.
Các bạn đã và đang chuẩn bị suốt 18 năm nay và hãy nhìn bao nhiêu nỗi khó khăn đang ở trên con đường am hiểu của các bạn, bao nhiêu sự phức tạp, bao nhiêu cái tầm thường. Thành kiến của các bạn, sợ hãi của các bạn, các kẻ thẩm quyền của các bạn, các giáo hội tân và cựu của các bạn - hết thảy những cái đó, tôi quả quyết rằng, đều là hàng rào ngăn cản sự am hiểu. Ðiều này tôi không thể tự mình làm cho rõ ràng hơn. Tôi không muốn các bạn đồng ý với tôi. Tôi không muốn các bạn đi theo tôi. Tôi chỉ muốn các bạn am hiểu điều tôi đang phát biểu.
Sự am hiểu này là thiết yếu vì niềm tin của các bạn chẳng những đã không tạo được sự khác biệt cho các bạn mà chỉ khiến cho các bạn rối rắm, và cũng vì các bạn không có ý muốn đối mặt với mọi sự đúng như chúng đang là. Các bạn muốn có những thần linh của chính mình - những thần linh mới thay thế cho những thần linh cũ, những tôn giáo mới thay thế cho những tôn giáo cũ, những hình thức mới thay thế cho những hình thức cũ - tất cả những cái đó đều vô giá trị như nhau, đều hoàn toàn là những rào cản, những giới hạn và là những chiếc nạng.
Thay thế vào những phân biệt tinh thần cũ, thay thế vào những thờ phượng cũ, các bạn có những thờ phượng mới. Các bạn hoàn toàn để tinh thần của mình lệ thuộc vào người nào khác, để hạnh phúc của mình lệ thuộc vào người nào khác, để sự giác ngộ của mình lệ thuộc vào người nào khác; và mặc dù các bạn đã và đang chuẩn bị cho tôi suốt 18 năm nay nhưng khi tôi nói rằng hết thảy những việc đó không cần thiết, khi tôi nói rằng các bạn phải bỏ hẳn chúng mà nhìn vào nội tâm mình, để giác ngộ, để cho sự vinh quang, sự thuần khiết và sự bất hoại của bản ngã, thì không một người trong các bạn đang có ý muốn làm điều đó. Có thể có một ít, nhưng rất ít, rất ít.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Tại sao có người giả dối, giả nhân giả nghĩa đi theo tôi, xem tôi là biểu hiện của Chân lý? Xin các bạn nhớ cho rằng tôi không có ý nói tới điều gì khắc nghiệt hoặc không tử tế nhưng chúng ta đang với tới một tình trạng ở đó có những vấn đề các bạn phải đối mặt. Năm ngoái tôi đã nói rằng tôi sẽ không thỏa hiệp. Lúc ấy chỉ rất ít người lắng nghe tôi. Năm nay tôi nói rõ ra điều ấy, minh bạch một cách tuyệt đối. Tôi không hiểu tại làm sao hàng ngàn người trên khắp thế giới - thành viên của Dòng tu - đã và đang chuẩn bị cho tôi suốt 18 năm qua, nay lại không có ý muốn nghe, một cách vô điều kiện và toàn bộ, những gì tôi nói.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Như tôi đã nói trước đây, mục đích của tôi là làm cho con người giải thoát vô điều kiện, vì tôi xác nhận rằng chỉ có tâm linh là trạng thái bất hoại của bản ngã, là vĩnh cửu, là sự hoà hợp giữa lý trí và tình yêu. Ðó là Chân lý tuyệt đối, vô điều kiện, và là chính Sự sống. Bởi thế tôi muốn sao cho con người tự do, hân hoan như chim giữa bầu trời trong trẻo, không nặng gánh, độc lập và ngây ngất trong tự do đó. Và vì các bạn, những người đã chuẩn bị 18 năm nay, lúc này tôi nói rằng các bạn phải được giải thoát khỏi toàn bộ những điều ấy, giải thoát khỏi những rối rắm của mình. Vì sự giải thoát ấy nên các bạn không cần có một tổ chức đặt căn bản trên niềm tin tinh thần. Tại sao có một tổ chức cho năm hoặc mười người trong một thế giới mà họ am hiểu, họ phấn đấu, họ đặt sang một bên tất cả những cái lặt vặt không đáng kể? Còn đối với những kẻ nhu nhược thì không tổ chức nào có thể giúp cho họ nhận ra Chân lý, vì Chân lý ở trong mỗi người; nó không ở xa, nó không ở gần; nó vĩnh viễn ở ngay đó.
Các tổ chức không thể làm cho các bạn tự do. Không ai bên ngoài có thể làm cho các bạn giải thoát: không sự thờ phượng có tổ chức và không sự hãm mình vì một nguyên cớ có thể khiến cho các bạn được giải thoát, không việc lao bản thân mình vào công tác có thể khiến cho các bạn được giải thoát. Các bạn dùng máy đánh chữ để viết thư nhưng các bạn không đặt nó lên bàn thờ mà thờ phượng nó. Thế nhưng đó là điều các bạn hẳn sẽ làm khi các tổ chức trở thành mối quan tâm chính của các bạn.
“Có bao nhiêu trại sinh ở đây nằm trong tổ chức?” Ðó là câu đầu tiên các phóng viên báo chí hỏi tôi.
“Ông có bao nhiêu người theo ông? Bằng vào số lượng người đi theo ấy chúng tôi sẽ phán xét điều ông phát biểu đúng hay sai.” Tôi không biết có bao nhiêu người đang ở đây. Tôi không quan tâm tới điều đó. Như tôi đã nói, thậm chí nếu chỉ có một người muốn sao cho giải thoát thì đối với tôi như thế là đủ.
Thêm nữa, các bạn có ý tưởng rằng nhất định phải có người đang giữ chìa khóa của Vương quốc Hạnh phúc. Không ai giữ chìa khóa ấy. Không ai có quyền giữ nó cả. Chìa khóa ấy chính là bản ngã của bạn, và Vương quốc Vĩnh cửu ấy hiện hữu trong sự triển khai, trong sự thuần khiết và trong sự bất hoại của tự thân bản ngã mà thôi.
Như thế các bạn thấy phi lý biết bao toàn bộ cấu trúc được các bạn dựng lên trong khi các bạn tìm kiếm sự phù trợ vĩnh cửu, trong khi lệ thuộc vào người khác để có ủi an, để có hạnh phúc, để có sức mạnh của mình. Các bạn chỉ có thể tìm kiếm những cái ấy trong chính bản thân mình, trong chính các bạn.
Thế thì tại sao có tổ chức?
Các bạn có thói quen để cho ai đó nói cho biết rằng các bạn đã tiến bộ ngang đâu, trạng thái tâm linh của các bạn tới lúc này ra sao? Thật ấu trỉ! Nếu nội tâm các bạn đẹp đẽ hoặc xấu xa thì ngoài các bạn ra còn ai có thể nói cho các bạn biết? Nếu các bạn bất hoại thì ngoài các bạn ra còn ai có thể nói cho các bạn biết? Trong các việc này, các bạn chẳng nghiêm chỉnh chút nào!
Thế thì tại sao có tổ chức?
Nhưng chính những người thật sự khao khát thông hiểu, những người đang trông mong sẽ tìm thấy cái là vĩnh cửu, không bắt đầu, không kết thúc và cùng nhau bước đi với sự tập trung sâu xa các nỗ lực của mình, họ sẽ là mối nguy cho tất cả những gì không cốt tủy, cho những gì không hiện thực, cho các bóng tối. Và những người ấy sẽ tập họp, họ sẽ trở thành ngọn lửa, vì họ am hiểu. Chúng ta phải tạo ra bộ phận như thế và đó là mục đích của tôi. Do bởi sự am hiểu chân chính mà sẽ có tình bằng hữu chân chính. Do bởi tình bằng hữu chân chính - cái hình như các bạn không biết - sẽ có sự hợp tác thật sự trong phần của mỗi người. Và điều đó không do bởi thẩm quyền, không do bởi sự cứu độ, không do bởi sự hi sinh cho một nguyên cớ, nhưng do bởi các bạn thật sự am hiểu, và từ chỗ đó có các bạn có khả năng sống trong vĩnh cửu. Ðây là cái lớn lao hơn mọi khoái cảm và mọi hy sinh.
Như thế, đó là một số lý do tại sao, sau khi cân nhắc kỹ lưỡng suốt hai năm qua, tôi lập quyết định này. Nó không xuất phát từ sự bốc đồng trong khoảnh khắc. Tôi không bị bất cứ ai thuyết phục về quyết định này - tôi không để cho mình bị thuyết phục trong những sự việc như thế này. Trong hai năm qua, tôi đã suy nghĩ về vấn đề này, một cách chậm rãi, thận trọng, nhẫn nại, và giờ đây tôi quyết định giải tán Dòng tu như tôi đã ngẫu nhiên là Thủ lãnh của nó. Các bạn có thể hình thành các tổ chức khác và kỳ vọng vào người nào đó khác. Tôi không quan tâm tới việc đó, cũng như tới việc làm ra các chiếc lồng mới cùng những trang trí mới cho chiếc lồng ấy. Quan tâm độc nhất của tôi là sao cho con người tự do một cách tuyệt đối, vô điều kiện.
© 2009 Nguyễn Ước
© 2009 talawas blog
Đăng ký:
Bài đăng (Atom)